Παιδεία και εκπαίδευση
Δ. Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ

Δύο όροι που συχνά πυκνά εναλλάσσονται, σάμπως να πρόκειται για συνώνυμα, με ταυτόσημο νόημα και στόχο· θεωρητικό και πρακτικό. Στον έλεγχο αυτής της διάχυτης παρεξήγησης, που διευκολύνεται και από την ετυμολογική συγγένεια των επίμαχων όρων, επέμεινε η προχθεσινή μου εισήγηση στην ημερίδα που διοργάνωσε το Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών προς τιμήν του Αλέξη Δημαρά, με τίτλο « Συζητώντας και πάλι για την Παιδεία». Οπου ακούστηκαν τρεις εισηγήσεις (του Νίκου Αλιβιζάτου, της Αννας Φραγκουδάκη και της αφεντιάς μου, για να καταλήξει το πράγμα σε συζήτηση στρογγύλης τραπέζης, με παράλληλες επεμβάσεις της Εφης Αβδελά, του Κώστα Γαβρόγλου, του Αλέξη Δημαρά, του Σωκράτη Κουγέα και του Αντώνη Λιάκου).

Η τιμητική αφιέρωση της ημερίδας στον Αλέξη Δημαρά ελέγχεται αυτονόητη, για όσους τουλάχιστον παρακολουθούν με νηφάλια προσοχή την ιστορία της τραυματικής εξαρχής εκπαίδευσής μας και τις αμεταρρύθμιστες μεταρρυθμίσεις της. Η περίπτωση πάντως του Αλέξη Δημαρά πρέπει να θεωρηθεί παραδειγματική εξαίρεση στον κανόνα που λέει ότι: οι περί Παιδείας και Εκπαίδευσης συζητήσεις που γίνονται, χρόνια τώρα, στον τόπο μας πραγματοποιούνται συνήθως από πρόσωπα που δεν έχουν εμπράγματη πείρα της εκπαιδευτικής μας πραγματικότητας· τούτο ισχύει κατ΄ εξοχήν για όσους αναλαμβάνουν από θέσιν ισχύος να ρυθμίσουν τις εκάστοτε επιπλοκές και εμπλοκές της. Αντίθετα στο θολό αυτό ρεύμα ο Αλέξης Δημαράς επέμεινε και επιμένει ανυποχώρητος στον σχολικό χώρο μια ολόκληρη ζωή, αποφεύγοντας δελεαστικούς πειρασμούς για μετακίνηση σε λιγότερο εύφλεκτες εκπαιδευτικές και παιδευτικές περιοχές. Από αυτήν εξάλλου τη μάχιμη συμμετοχή προέκυψαν οι πολύτιμες (ερευνητικές, συγγραφικές και συντονιστικές) προσφορές του.

Και τώρα επί του προκειμένου. Ως ρίζα και κορμός ενός πολύκλαδου δέντρου, η λέξη Παιδεία (δυσμετάφραστη ή και αμετάφραστη στις ξένες γλώσσες) εμφανίζει εξελισσόμενο, σημασιολογικό και λειτουργικό εύρος και βάθος. Οι αρχές της ανιχνεύονται στον Αισχύλο και στον Σοφοκλή, δηλώνοντας κατ΄ αρχήν την τροφή και την ανατροφή ενός παιδιού, αλλά και την καλλιέργεια ενός δέντρου. Στον Πλάτωνα η λέξη σαφώς πλέον αναβαθμίζεται και αναδεικνύεται σε μέτρο γνώσης και αρετής, καλύπτοντας τελικώς τόσο την πλατωνική οντολογία όσο και την πλατωνική επιστήμη. Η ίδια λέξη θεωρείται στην ελληνική αρχαιότητα ενίοτε συνώνυμη της νεαρής ηλικίας, ενώ σκοπίμως συνάπτεται κάποτε τόσο με την παιδεία όσο και με την παιδιά · σημαίνοντας την παιδαριώδη φλυαρία και ανοησία αφενός, το παίγνιο (ως διασκέδαση ή ως φιλόσοφη μέθοδο) αφετέρου.

Στους Ρωμαίους η ελληνική παιδεία μεταφράστηκε όψιμα ως humanitas, και με το ιδεολογικό αυτό φορτίο υποστήριξε και υποστηρίζει εφεξή τις λεγόμενες ανθρωπιστικές σπουδές· άλλως πώς (κατά τη γνώμη μου κακώς): πειθαρχίες. Πλησιέστερη ετυμολογικά και λειτουργικά προς τη ριζική παιδεία αναγνωρίζεται η μεταγενέστερη εμπρόθετη εκπαίδευσις, παράγωγη του ρήματος εκπαιδεύω, το οποίο, όσο βλέπω στα λεξικά, εμφανίζεται πρώτη φορά στον πλατωνικό Κρίτωνα, με τη σημασία του διδάσκω κάποιον κάτι ή εντυπώνω σε κάποιον κάτι με τη διδασκαλία - αυτού του είδους η εκπαίδευση αφορά ενίοτε και την προσαρμοστική άσκηση ενός ζώου.

Παραμένοντας στο κρίσιμο αυτό ζεύγος ( Παιδεία-Εκπαίδευση ) που συνιστά την κοινόχρηστη ως σήμερα ορολογία της σχολικής θεωρίας και πράξης, θα επιχειρήσω την άλλη Κυριακή μια, όσο γίνεται συντομότερη, σύγκριση των δύο ομογενών όρων, προκειμένου να φανούν κάποιες τυπικές συγκαλύψεις και επικαλύψεις, οι οποίες ευνοούν και συντηρούν ουσιαστικές παρεξηγήσεις. Θυμίζω σήμερα τα γνωστά και αυτονόητα: η λέξη εκπαίδευση έχει χρόνια τώρα εγκατασταθεί στη σχολική πρακτική, με ή χωρίς επιθετικό προσδιορισμό, για να δηλώσει κυρίως τις δύο πρώτες βαθμίδες της. Στις μέρες μας επικράτησαν οι όροι πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, σε αντικατάσταση της στοιχειώδους και μέσης, που συνολικά ορίζονται ως Γενική Εκπαίδευση. Σε αντιδιαστολή προφανώς ο όρος παιδεία επιφυλάσσεται τιμητικά για την πανεπιστημιακού τύπου ανώτατη (πρόσφατα και ανώτερη) βαθμίδα.

Παρά ταύτα η συντομογραφία ΑΕΙ αναλύεται στον επίτιτλο Ανώτατα (και Ανώτερα ) Εκπαιδευτικά Ιδρύματα, οπότε η παιδεία φαίνεται να συμπάσχει, ονομαστικά τουλάχιστον, με την εκπαίδευση, διατηρώντας ωστόσο την ανωτερότητά της. Εξάλλου η παιδεία, εκτός τώρα σχολικών ιδρυμάτων, έχει διευρυνθεί και ως περιεκτικός όρος του πολιτισμού, στα κεφάλαια προπάντων των γραμμάτων και των τεχνών. Από την άποψη αυτή η μετάφραση της ελληνικής λέξης παιδεία στη λατινική λέξη cultura έχει το προσόν ότι μας θυμίζει τη ριζική σημασία της ως καλλιέργειας, σε μεταφορικό τώρα επίπεδο. Προφανώς συνεχίζεται.

φωτό: graffitι

Σχόλια

Δημοφιλείς αναρτήσεις από αυτό το ιστολόγιο

Ρατσισμός: Αίτια – Συνέπειες

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΟΝΣΤΡΟΥΚΤΙΒΙΣΜΟΣ

Η Γονεϊκότητα