Ο πόλεμος των παιδιών2

ΑΝΤΙΜΕΤΡΑ: ΤΟ «ΠΑΙΔΟΦΥΛΑΓΜΑ»

Εξίσου αμφιλεγόμενη και εντόνως αμφισβητούμενη πτυχή του εμφυλίου είναι η φιλανθρωπική δράση της βασίλισσας Φρειδερίκης. Η κοινωνική δράση των ανακτόρων υπήρξε ένας τρόπος άσκησης πολιτικής και μια προσπάθεια κατοχύρωσης της θέσης του παλατιού αλλά και της ίδιας της Φρειδερίκης προσωπικά στην πολιτική αρένα.
Τον Ιούλιο του 1947 ιδρύθηκε με βασιλικό διάταγμα το «Βασιλικό Ίδρυμα Προνοίας», στόχος του οποίου ήταν η περίθαλψη των προσφύγων, η προστασία των παιδιών των βορείων επαρχιών και η αποτροπή της μεταφοράς τους πέρα από τα σύνορα121. Καθόλου συμπτωματικά, ο Έρανος αφορούσε τη Βόρεια Ελλάδα, στην οποία ίσχυσαν κυρίως οι εκτοπίσεις πληθυσμών. Εξάλλου, εκεί είχε την έδρα του το Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ, κοντά στις γειτονικές κομμουνιστικές χώρες. Ο Έρανος τελούσε υπό την Υψηλή Προστασία της βασίλισσας και η τελευταία απευθύνθηκε μέσω εφημερίδων και ραδιοφώνου στο λαό για τη στήριξη του εγχειρήματος.
Αρχικά, η διάρκεια του Εράνου «Πρόνοια Βορείων Επαρχιών Ελλάδος» προβλεπόταν εξάμηνη122, οι εξελίξεις όμως και τα νέα δεδομένα, η μετατόπιση δηλαδή παιδιών και από τους αντάρτες, κατέστησαν τη λειτουργία του απαραίτητη και η μεταφορά παιδιών από τη βόρεια Ελλάδα εντατικοποιήθηκε. Κατ’ ακολουθίαν, οι εκτοπίσεις πληθυσμών, ως μέρος της πολεμικής τακτικής και στρατηγικής, πραγματοποιήθηκαν πρώτα από την κυβερνητική πλευρά. Βασικός στόχος της κυβέρνησης ήταν ν’ αποκόψει τους αντάρτες από κάθε πηγή ανεφοδιασμού και να τους στερήσει τη δυνατότητα στρατολόγησης νέων μαχητών123.
Μια πενταμελής Εκτελεστική Επιτροπή διοικούσε τον Έρανο και διαχειριζόταν τα χρήματα από εισφορές, δωρεές και φόρους. Κυρίαρχο ρόλο όμως διαδραμάτιζαν οι Εντεταλμένες Κυρίες του Εράνου, εθελόντριες, μέλη της ανώτερης κοινωνικής τάξης και επικεφαλής των διαφόρων προνοιακών-φιλανθρωπικώνοργανώσεων124. Τις 72 αυτές κυρίες της αθηναϊκής κοινωνίας ανέλαβε να οργανώσει η Αλεξάνδρα Μελά125. Σε σύντομο χρονικό διάστημα επιτροπές του Εράνου δημιουργήθηκαν σχεδόν σε όλες τις επαρχιακές πόλεις και ένα καλά οργανωμένο δίκτυο απλώθηκε σε όλη την Ελλάδα.
Μετά τη δημοσιοποίηση της μεταγωγής των παιδιών από το ΔΣΕ, Τύπος και κοινή γνώμη, επικαλούμενοι τον κίνδυνο αφελληνισμού της ελληνικής νεολαίας, απαίτησαν την αστραπιαία αντίδραση της Κυβέρνησης και την άμεση λήψη αντιμέτρων για να αποτραπεί η μεταφορά των υπολοίπων παιδιών στις γειτονικές χώρες126. Έτσι, στις 21 Απριλίου, με πράξη του Υπουργικού Συμβουλίου, ιδρύθηκε η «Συντονιστική Επιτροπή Περιθάλψεως Απειλουμένων Παιδιών», στην οποία συμμετείχαν εκπρόσωποι των Υπουργείων Στρατιωτικών, Υγιεινής, Παιδείας, Ανοικοδομήσεως και Πρόνοιας, αντιπρόσωποι του ΠΙΚΠΑ, του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού και του Εράνου127.
Η «Πρόνοια Βορείων Επαρχιών Ελλάδος» ήλθε αρωγός στο κράτος και έθεσε στη διάθεση των αρμοδίων αρχών ολόκληρη την οργάνωση του Εράνου για τη μεταφορά και περίθαλψη των ανταρτόπληκτων παιδιών σε ασφαλείς περιοχές128. «Το κύριο σχέδιο ήταν να γλυτώσουν τα παιδιά στις βόρειες επαρχίες από το να μεταφερθούν πέρα από τα σύνορα και να ανατραφούν ως εχθροί της χώρας»129.
Το Υπουργείο Πρόνοιας αποφάσισε να εφαρμόσει σχέδιο απομάκρυνσης των παιδιών ηλικίας 3-14 ετών από τις απειλούμενες περιοχές. Τα παιδιά θα υποδεικνύονταν από τις τοπικές και στρατιωτικές αρχές και θα παραλαμβάνονταν από το κράτος κατόπιν πλήρους συγκαταθέσεως των γονιών, οι οποίοι θα υπέγραφαν σχετική δήλωση. Παρόλο που μεγάλος αριθμός ιδιωτών και οργανώσεων εξέφρασαν την πρόθεσή τους να αναλάβουν τη στέγαση και τη διατροφή συμμοριόπληκτων παιδιών, η κυβέρνηση αποφάσισε ότι η περίθαλψη θα γινόταν ομαδικώς. Η φιλοξενία παιδιών από οικογένειες, απαγορεύτηκε γιατί κρίθηκε ότι εμπεριείχε πολλούς κινδύνους, καθώς εγειρόταν το ζήτημα της πνευματικής μόρφωσης των παιδιών.Έτσι, αποκλειστικός υπεύθυνος για την περίθαλψη θα ήταν το κράτος, το οποίο θα είχε και την πλήρη εποπτεία της πνευματικής αγωγής των παιδιών. Τα παιδιά θα ζούσαν ομαδικώς κατά γεωγραφικές περιφέρειες ώστε να μην χάσουν επαφή με τη γενέτειρά τους, ενώ οι γονείς θα είχαν τη δυνατότητα να ζητήσουν πληροφορίες σχετικά με την κατάσταση των παιδιών τους οποιαδήποτε στιγμή. Μετά το τέλος του εμφυλίου θα επανέρχονταν αμέσως στις εστίες τους130. Το Υπουργείο Πρόνοιας, σε συνεργασία με το Υπουργείο Υγιεινής, θα μεριμνούσε για την πλήρη ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των παιδιών, ενώ μαζί με το Υπουργείο Παιδείας θα είχαν την ευθύνη για τη συνέχιση των μαθημάτων131. Τα έξοδα στέγασης και περίθαλψης των παιδιών θα κατέβαλε η επιτροπή Εράνου Βορείων Επαρχιών της Ελλάδος.
Σε σύντομο χρονικό διάστημα ιδρύθηκαν και συντηρούνταν 58 εστίες παιδιών σε ολόκληρη την Ελλάδα με δαπάνες του Εράνου132. Σκοπός των παιδοπόλεων ήταν «η παροχή προσωρινού ασύλου και η περίθαλψις των ορφανών, εγκαταλελειμμένων, απόρων ή δεομένων αμέσου βοηθείας παιδιών της υπαίθρου και των περιοχών εκείνων αίτινες κατέστησαν επισφαλείς λόγω των εν αυταίς διαδραματιζομένων γεγονότων»133. Οι 72 κυρίες της αθηναϊκής κοινωνίας ανέλαβαν να βοηθήσουν το έργο και μετακινούμενες πάνω σε μουλάρια διέτρεχαν τα χωριά της Ελλάδας για να συγκεντρώσουν τα παιδιά134. Όπως ομολογεί η βασίλισσα στα απομνημονεύματά της «ήταν ένας απελπισμένος αγώνας δρόμου, που κάποτε τον έχαναν, αλλά κατά το πλείστον τον κέρδιζαν»135.
Έτσι, μέσα σε πανηγυρικό κλίμα, άρχισαν οι μεταφορές παιδιών από τη Βόρεια Ελλάδα. Η πρώτη αποστολή περιλάμβανε παιδιά από την περιφέρεια της Θεσσαλονίκης. Στις 31 Μαρτίου 1000 παιδιά επιβιβάστηκαν σε ατμόπλοιο για να μεταβούν στον Πειραιά και από εκεί να μεταφερθούν στο Καστρί της Κηφισιάς136.Στις αρχές του επόμενου μήνα, μετά από απόφαση του Υπουργείου Προνοίας, 1186 παιδιά προερχόμενα από τη Θράκη μεταφέρθηκαν στην Αθήνα, διά του αρματαγωγού «Αλιάκμων»137, με την τρίτη αποστολή «διασωθέντων από το παιδομάζωμα παιδιών» να φτάνει στην Αθήνα στις 23 Απριλίου. Τα παιδιά υποδέχονταν υπουργοί, άλλοι επίσημοι, η ίδια η βασίλισσα Φρειδερίκη, κυρίες της αθηναϊκής κοινωνίας, οι τοπικές αρχές και πλήθος κόσμου.
Οι αποστολές παιδιών από τη βόρεια Ελλάδα συνεχίστηκαν με αμείωτους ρυθμούς τους επόμενους μήνες. Σύμφωνα με τον Ερυθρό Σταυρό περισσότερα από 12.300 παιδιά μεταφέρθηκαν από την ελληνική κυβέρνηση, από τις περιοχές των επιχειρήσεων σε νησιά του Αιγαίου138.
Όπως αναφερόταν και στον κανονισμό λειτουργίας τους, οι παιδοπόλεις, εξαιτίας και των περιορισμένων οικονομικών πόρων του Εράνου, είχαν χαρακτήρα προσωρινού ασύλου και τα παιδιά θα επέστρεφαν στις εστίες τους όταν θα εξέλιπαν οι αιτίες που κατέστησαν επιβεβλημένη τη μεταφορά τους139. Συνεπώς, από το 1950 άρχισαν να γίνονται προσπάθειες για τον επαναπατρισμό των παιδιών των παιδοπόλεων, εφόσον είχαν επαναπατρισθεί και οι γονείς τους. Στις 24 Ιουνίου του ιδίου έτους, πραγματοποιήθηκε η τελετή αποχαιρετισμού των παιδιών στην πλατεία Συντάγματος, μπροστά στο μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη. Στην τελετή συμμετείχαν 3.800 παιδιά από τις παιδοπόλεις, μαθητές των σχολείων της Αθήνας, πρόσκοποι και οδηγοί και παρέστησαν η βασιλική οικογένεια, ο Αρχιεπίσκοπος Σπυρίδων, ανώτεροι αξιωματούχοι, άλλοι επίσημοι και πλήθος κόσμου. Η εκδήλωση είχε σαφώς πολιτική σκοπιμότητα με τα παιδιά των παιδοπόλεων να εκφράζουν την ευγνωμοσύνη τους προς τις ένοπλες δυνάμεις οι οποίες τα διέσωσαν και να απευθύνουν διαμαρτυρία προς όλα τα παιδιά του κόσμου για το βάρβαρο παιδομάζωμα140.
Ο αριθμός των παιδοπόλεων περιορίστηκε από 52 σε 12 και των παιδιών που φιλοξενούνταν από 15.000 σε 3.000. Τα παιδιά που εξαιρέθηκαν του επαναπατρισμού ήταν ορφανά – είτε από τους δύο γονείς είτε εκ του ενός – ή παιδιά εκτελεσμένων, κατάδικων ή υπόδικων συμμοριτών ή οι γονείς τους είχαν εγκαταλείψει τη χώρα.Κατά κανόνα τα μη επαναπατρισθέντα παιδιά προέρχονταν από τις βόρειες επαρχίες εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων141. Αξίζει να επισημανθεί πως η κυβέρνηση τάχθηκε υπέρ της επιστροφής όλων των τροφίμων των παιδοπόλεων, ανεξαρτήτως των πολιτικών φρονημάτων των γονέων τους142.
Μετά την έναρξη μεταφοράς παιδιών από την κυβέρνηση οι ρόλοι αντιστράφηκαν και οι κατηγορίες για «παιδομάζωμα», βίαιες αρπαγές, γενιτσαρισμό και στρατόπεδα συγκέντρωσης μικρών παιδιών, εκτοξεύονταν τώρα από τον αντάρτικο Τύπο εναντίον της κυβέρνησης των Αθηνών:
«Στις 19 του Μάρτη δόθηκε διαταγή στις μοναρχοφασιστικές αρχές να ενεργήσουν γενικό παιδομάζωμα στις επαρχίες της Βόρειας Ελλάδας. Σύμφωνα με τη διαταγή αυτή όλα τα παιδιά αυτά πρόκειται να αρπαχτούν με τη βία και να μεταφερθούν στα κοντινότερα λιμάνια και από κει στα στρατόπεδα της Ρόδου».
Οι μανάδες καλούνταν να αντισταθούν στα σχέδια που καταστρώθηκαν από τους αμερικανούς κατακτητές και τη χιτλερική Φρειδερίκη143, να κρύβουν τα παιδιά τους από τους παιδοκτόνους144 και σε περίπτωση αρπαγής να κινητοποιούνται μαζικά, όπως είχαν κάνει οι γυναίκες από το χωριό Μπούφι, οι οποίες μετέβησαν στη Φλώρινα και με τις διαμαρτυρίες τους κατάφεραν και απελευθέρωσαν τα παιδιά τους145. Οι μοναρχοφασιστικές αρχές, σύμφωνα με τον παράνομο Τύπο, περικύκλωναν τα διάφορα χωριά και άρπαζαν με τη βία τα παιδιά146, ενώ οι μητέρες για να γλυτώσουν τα παιδιά τους τα μετέφεραν οι ίδιες στα σύνορα με τις γειτονικές δημοκρατίες με την παράκληση να τα σώσουν147.
Η δυσφημιστική καμπάνια εναντίον της Φρειδερίκης πήρε μεγάλες διαστάσεις και στο διεθνή Τύπο. Η αριστερά πλευρά φρόντιζε συνεχώς να υπενθυμίζει ότι η βασίλισσα ανατραφεί στη ναζιστική Γερμανία και ήταν μέλος της χιτλερικήςνεολαίας. Η φωτογραφία της Φρειδερίκης με τα δύο αδέλφια της με τη στολή της νεολαίας του Χίτλερ αναδημοσιευόταν συνεχώς εντός και εκτός ελληνικών συνόρων.
Η ζωή στις παιδοπόλεις, στα «στρατόπεδα της Φρίκης» όπως χαρακτηριστικά τις αποκαλούσε ο παράνομος Τύπος, δε διέφερε πολύ από τη διαβίωση στις φυλακές, με έντονη την αίσθηση του διαχωρισμού του «μέσα» και του «έξω» κόσμου. Οι παιδοπόλεις διοικούνταν με αυστηρούς κανονισμούς, οι υπεύθυνοι και οι δάσκαλοι ήταν σκληροί ή αδιάφοροι, επιβάλλονταν σωματικές τιμωρίες, τα γράμματα λογοκρίνονταν, ενώ οι εκπαιδευτικές δυνατότητες ήταν περιορισμένες. Η ζοφερή αυτή κατάσταση όμως ασφαλώς δεν αποτελεί τον κανόνα και οι όροι ζωής συνήθως διαμορφώνονταν από το προσωπικό που στελέχωνε την κάθε παιδόπολη. Υπάρχουν πολλές μαρτυρίες για παιδοπόλεις που δε θύμιζαν «στρατόπεδα συγκέντρωσης» και τα παιδιά είχαν αναπτύξει άριστες σχέσεις με τους υπαλλήλους αλλά και τον τοπικό πληθυσμό148.
Οι παιδοπόλεις είναι ένα αμφιλεγόμενο ζήτημα που προκαλεί ακόμη μεγάλες διαμάχες, τόσο για τη σκοπιμότητα της ίδρυσής τους και τις συνθήκες διαβίωσης που προσέφεραν, όσο και για τη μετέπειτα τύχη των παιδιών που φιλοξένησαν, ή κατά άλλους κατακράτησαν149. Οι μαρτυρίες των ίδιων των πρωταγωνιστών, των τότε παιδιών, φαίνεται να επηρεάζονται και εδώ από τις προσωπικές πολιτικές πεποιθήσεις. Έτσι, ενώ για άλλους οι παιδοπόλεις ήταν καταφύγια από τη φρίκη του πολέμου, στα οποία προσέφυγαν οικειοθελώς, για άλλους λειτούργησαν ως κέντρα φιλοβασιλικής προπαγάνδας και πλύσης εγκεφάλου150.

Βιβλιογραφία

121 Queen Frederica of the Hellenes, A Measure of Understanding, London 1971, σ. 133-134.
122 Βερβενιώτη, «Παιδομάζωμα ή/και παιδοφύλαγμα», σ. 272.
123 Baerentzen, ό.π., σ. 162.

124 Βερβενιώτη, «Περί ‘‘παιδομαζώματος’’ και ‘‘παιδοφυλάγματος’’ ο Λόγος», σ. 104.
125 Frederica, ό.π., σ. 134. Η Αλεξάνδρα Μελά, το γένος Πεσμαζόγλου, ήταν πρόεδρος της Λέσχης Εργαζόμενου Κοριτσιού στη Θεσσαλονίκη και το 1956 έγινε διευθύντρια της «Βασιλικής Πρόνοιας».
126 Έθνος, 22 Μαρτίου 1948.
127 Βερβενιώτη, «Παιδομάζωμα ή/και παιδοφύλαγμα», σ. 274.
128 Αρχείο ΕΟΠ, Επιστολή Εκτελεστικής Επιτροπής «Πρόνοιας Βορείων Επαρχιών Ελλάδος» προς Θ. Σοφούλη, 9 Μαρτίου 1948, Π.Β.Ε.Ε., Αντίγραφα Εξερχομένων Εγγράφων, Ιανουάριος 1948-25 Μαρτίου 1948, τ. 4ος.
129 Frederica, ό.π., σ. 134.

130 Εθνικός Κήρυξ, 23 Μαρτίου 1948.
131 Εθνικός Κήρυξ, 28 Μαρτίου 1948
132 Frederica, ό.π., σ. 135. Παιδοπόλεις λειτούργησαν στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, στα Γιάννενα, στη Λαμία, στην Καβάλα, στο Αγρίνιο, στο Βόλο, στη Λάρισα, στην Πάτρα, στη Ρόδο, στη Σύρο, στην Τήνο, στη Μυτιλήνη και στην Κέρκυρα.
133 Αρχείο ΕΟΠ, Πρακτικά 34ης Συνεδρίας της Εκτελεστικής Επιτροπής του Εράνου «Πρόνοια Βορείων Επαρχιών της Ελλάδος», 14 Ιουνίου 1948, Π.Β.Ε.Ε., Πρακτικά συνεδριάσεων Εκτελεστικής Επιτροπής 1947-1948.
134 Frederica, ό.π., σ. 134. Σύμφωνα με τη Φρειδερίκη οι γονείς παρέδιδαν οικειοθελώς τα τέκνα τους στις Εντεταλμένες Κυρίες του Εράνου.
135 ό.π., σ. 137.
136 Καθημερινή, 1 Απριλίου 1948.

137 Έθνος, 10 Απριλίου 1948.
138 Καθημερινή, 27 Νοεμβρίου 1948.
139 Αρχείο ΕΟΠ, Πρακτικά 12ης Συνεδρίας της Εκτελεστικής Επιτροπής του Εράνου «Πρόνοια Βορείων Επαρχιών της Ελλάδος», 22 Σεπτεμβρίου 1947, Π.Β.Ε.Ε., Πρακτικά συνεδριάσεων Εκτελεστικής Επιτροπής 1947-1948.
140 Καθημερινή, 25 Ιουνίου 1950.

141 Αρχείο ΕΟΠ, Πρακτικά 164ης Συνεδρίας της Εκτελεστικής Επιτροπής του Εράνου «Πρόνοια Βορείων Επαρχιών της Ελλάδος», 25 Απριλίου 1952, Π.Β.Ε.Ε., Πρακτικά συνεδριάσεων Εκτελεστικής Επιτροπής 1952.
142 Αρχείο ΕΟΠ, Πρακτικά 76ης Συνεδρίας της Εκτελεστικής Επιτροπής του Εράνου «Πρόνοια Βορείων Επαρχιών της Ελλάδος», 28 Οκτωβρίου 1949, Π.Β.Ε.Ε., Πρακτικά συνεδριάσεων Εκτελεστικής Επιτροπής 1949.
143 Αναντίρρητα η παρουσία μιας βασίλισσας γερμανικής καταγωγής την επομένη ενός πολέμου κατά τον οποίο η Γερμανία είχε προκαλέσει τεράστιες συμφορές στην Ελλάδα και η εμπλοκή της στην κυβερνητική πολιτική δε λειτούργησε συνενωτικά. Για την κοινωνική και πολιτική δράση των ανακτόρων βλ. J. Meynaud, Πολιτικές Δυνάμεις στην Ελλάδα, Αθήνα 1966, σ. 332-348.
144 Δελτίο Ειδήσεων Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος, 23 Μαρτίου 1948.
145 ό.π., 2 Απριλίου 1948.
146 ό.π., 22 Μαρτίου 1948. Παιδιά που βρέθηκαν στις παιδοπόλεις θυμούνται ότι η μετακίνησή τους έγινε παρά τη θέληση των γονιών τους, βλ. Βερβενιώτη, «Παιδομάζωμα ή/και παιδοφύλαγμα», σ. 276.
147 Δελτίο Ειδήσεων Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος, 27 Μαρτίου 1948.

148 Μαντώ Δαλιάνη και Mark Mazower, «Παιδιά στη δίνη του Εμφυλίου πολέμου: Οι ενήλικες του σήμερα», Μετά τον Πόλεμο. Η ανασυγκρότηση της οικογένειας, του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα, 1943-1960, Επιμέλεια: Mark Mazower, Αθήνα 2000, σ. 113.
149 Πολλά χρόνια αργότερα αποκαλύφθηκαν σκάνδαλα που αφορούσαν εμπόριο παιδιών και παράνομες υιοθεσίες από εύπορους αμερικανούς.
150 Θωμάς Θεολόγης, Φρειδερίκη και Παιδοπόλεις. Χωρίς φόβο και πάθος, Αθήνα 2006, σ. 33.


πηγή:
από την διπλωματική εργασία
ΤΟ «ΠΑΙΔΟΜΑΖΩΜΑ»
ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

της
ΕΛΕΝΗ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

Σχόλια

Δημοφιλείς αναρτήσεις από αυτό το ιστολόγιο

Ρατσισμός: Αίτια – Συνέπειες

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΟΝΣΤΡΟΥΚΤΙΒΙΣΜΟΣ

Η Γονεϊκότητα