Το Συγκινησιακό «Μπέρδεμα», οι Συμβολισμοί και οι Κοινωνικές Αναπαραστάσεις του Καπνίσματος στην Εφηβεία

Το προφίλ του έφηβου και η σχέση του με το κάπνισμα

Πολλές ελληνικές και ξένες έρευνες της τελευταίας 20ετίας με θέμα τον έφηβο και τους παράγοντες που επηρεάζουν την ανάπτυξη της συνήθειας του καπνίσματος καταλήγουν στο κοινό συμπέρασμα ότι ένα μεγάλο ποσοστό των ενήλικων καπνιστών αρχίζει το κάπνισμα κατά την εφηβεία.Αυτή είναι μια περίοδο που ο νέος άνθρωπος περνάει έντονες και σημαντικές αλλαγές: βιολογικές, συναισθηματικές, κοινωνικές, ενώ παράλληλα δοκιμάζει τον εαυτόν του σε προκλήσεις που αισθάνεται ότι δέχεται από τους σημαντικούς γι αυτόν ενήλικες –γονείς, αδέλφια, δασκάλους- και όσο μεγαλώνει και από την «παρέα», την ομάδα των συνομιλήκων η οποία γίνεται όλο και πιο σημαντική. Ο/η έφηβος ενδιαφέρεται σε αυτήν την περίοδο της ανάπτυξής του/της να αναπτύξει και να καθιερώσει την προσωπική του/της ταυτότητα και να γίνει αποδεκτός/ή γι αυτό που θέλει να προβάλλει ότι είναι. Εχει ανάγκη να διακριθεί για τις επιδόσεις και τις δεξιότητες που έχει, για την ωριμότητα και την ανεξαρτησία του και να επιτύχει την αναγνώριση από το άλλο φύλο. Η αναζήτηση της ταυτότητας και η υιοθέτηση συμπεριφορών και στάσεων που ο/η έφηβος/η συσχετίζει με την μοναδικότητα της ταυτότητας συχνά συγχέουν τη λογική και τη γνώση με τη δυναμική του συναισθήματος, του συμβολισμού και των κοινωνικών αναπαραστάσεων. Ολα «παίζονται» και «μπερδεύονται» σε ένα έντονα συγκινησιακό περιβάλλον όπου η ανασφάλεια και η ανάγκη αναγνώρισης και αποδοχής μάχονται. Παρατηρείται ότι έφηβοι με χαμηλή αυτοεκτίμηση, έλλειψη αυτοπεποίθησης στις ικανότητες και τις επιδόσεις τους και αρνητική εικόνα για τον εαυτό τους καταφεύγουν στο κάπνισμα, υιοθετώντας συχνά και εκείνη τη μάρκα τσιγάρου στην οποία η διαφήμιση προβάλλει ένα πρότυπο πετυχημένου/ης αλλά συγχρόνως ανεξάρτητου/ης, ανέμελου/ης και «cool» τύπου ή τύπισσας με τον οποίο/α ο/η έφηβος θα ήθελε να μοιάζει.

Μα είναι στα αλήθεια τόσο αφελής ο/η έφηβος;

Τι δείχνουν οι μελέτες σχετικά με την ψυχολογία του έφηβου καπνιστή;

Ο έφηβος καπνιστής χρησιμοποιεί το κάπνισμα ως μέσο βελτίωσης της εικόνας του και της αυτοεκτίμησής του για να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες που έχει στην επικοινωνία με τους σημαντικούς ενήλικους. Το τσιγάρο γίνεται για τον έφηβο το μέσο για να ξεπεράσει αδυναμίες που αισθάνεται συχνά ότι έχει σε σχέση με επιδόσεις και δεξιότητες που απαιτούνται από αυτόν και που δεν πιστεύει ότι έχει τις ανάλογες ικανότητες να ανταποκριθεί τόσο καλά όσο οι άλλοι, ώστε να γίνει αποδεκτός.

Ο έφηβος όταν βρίσκεται με την «παρέα» και καπνίζει, «βλέπει» στα μάτια των άλλων την αποδοχή και την αναγνώριση. Η αίσθηση αυτή, που είναι προσωπική του ψευδαίσθηση, χάνεται όταν μείνει ξανά μόνος και πρέπει να αναλάβει και να ανταποκριθεί σε ότι αναμένεται από αυτόν. Το αίσθημα της αδυναμίας τον κατακλύζει, τον συνθλίβει και αναζητά στήριξη, έναν τρόπο που θα τον βοηθήσει να κτίσει την προσωπικότητά του.

Oι κοινωνικές αναπαραστάσεις και ο συμβολισμός του τσιγάρου

Το τσιγάρο «σβήνει» και «ανάβει» συγκινήσεις. Στα μάτια του έφηβου και της έφηβης γίνεται σύμβολο δύναμης, ανεξαρτησίας, επιτυχίας, ωριμότητας, χειραφέτησης. Ο/η έφηβος ταυτίζεται με αυτήν την εικόνα, το τσιγάρο γίνεται μέρος του εαυτού του/της, της «ώριμης» εικόνας του/της, της ενηλικίωσής του/της. Η προέκταση του χεριού του/της, με το τσιγάρο στην άκρη των δακτύλων, είναι η σημαία που διακηρύσσει την ανεξαρτησία του καπνιστή, την κατάληψη του χώρου από αυτόν/ήν και την «παρέα». Η περίτεχνα ανέμελη ή έντονα νευρώδης κίνηση για το τίναγμα της στάχτης, αναπαριστά το προσωρινό «κάψιμο», το «πέταμα» στο καλάθι των αχρήστων όλων των περιττών και ανούσιων αιτημάτων που εκκρεμούν και επιβάλλονται έξωθεν από τον κόσμο των σημαντικών, όσων βρίσκονται πέραν του νέφους και των ορίων του καπνού. Ο νέος με το τσιγάρο στα δάκτυλα είναι “cool” και “in”. Η ντελικάτη κίνηση του ανοίγματος του πακέτου δηλώνει το «άνοιγμα»-πρόσκληση για επικοινωνία, ενώ η προσεκτικά επιλεγμένη μάρκα, «η μάρκα του/της», ταυτίζεται με τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας που θέλει να προβάλλει: δηλώνουν το δυναμισμό ή την ευαισθησία, τη σπανιότητα ή την κοινή προέλευση. Το τύλιγμα του «δικού του/της» τσιγάρου που έρχεται αργότερα, στην ώριμη νεότητα, παρουσιάζει ιδιαίτερες δεξιότητες, δηλώνοντας ταυτόχρονα την επιλεκτικότητα και μοναδικότητα του/της καπνιστή/στριας.

Ποιοί παράγοντες οδηγούν τον/την έφηβο στο κάπνισμα;

Η επιρροή της οικογένειας είναι σημαντική και προηγείται της επίδρασης που ασκεί η «παρέα». Οι έφηβοι καπνιστές στην πλειονότητά τους προέρχονται από καπνιστικές οικογένειες και έχουν από μικρή ηλικία εκτεθεί στους καπνούς, στην οσμή και στο παθητικό κάπνισμα. Η πρόσβαση στο τσιγάρο από μικρή ηλικία είναι εύκολη καθώς διατίθεται στο σπίτι και μάλιστα ανέξοδα. Συχνά το πρώτο ή τα πρώτα τσιγάρα προσφέρονται από τους γονείς ή τα αδέλφια και η κίνηση της προσφοράς συχνά αντανακλά αποδοχή, αναγνώριση της «ενηλικίωσης» ή δηλώνει συντροφικότητα. Συχνά προσφέρεται για την αντιμετώπιση αδιέξοδων καταστάσεων ή σε στιγμές χαλάρωσης. Τα «θεμέλια» του καπνιστή τίθενται επομένως στο σπίτι, από τους σημαντικούς άλλους.

Η παρέα αργότερα «έρχεται» για να «κτίσει» τη συνήθεια, να κάνει το τσιγάρο προέκταση της ταυτότητας του/της έφηβου, «η μάρκα του/της», «η μυρουδιά του/της», η «ανάγκη του/της» γίνεται αναπόσπαστο κομμάτι του είναι του.

Η διαφήμιση προωθεί και καθιερώνει κοινωνικά στερεότυπα που συμβάλλουν στην ανάπτυξη και μονιμοποίηση του καπνίσματος. Τα μέτρα πρόληψης για το κάπνισμα, η πρόληψη της υγείας είναι νεφελώδη και αδύναμα πίσω από τον/την γοητευτικό/ή καπνιστή ή καπνίστρια που εμφανίζονται δυναμικοί, με απεριόριστη ελευθερία, κοινωνικό γόητρο και οικονομική επιτυχία.

Η κοινωνία και συγκεκριμένα η Ελληνική κοινωνία, είναι μια κοινωνία καπνιστών.

Ολοι γνωρίζουμε ότι «το κάπνισμα βλάπτει την υγεία», αλλά ο αριθμός των νέων που καπνίζουν αυξάνει.

Πολιτική πρόληψης του καπνίσματος στους έφηβους

Η πρόληψη του καπνίσματος στους έφηβους μπορεί να προωθηθεί με μεθόδους που έχουν σχέση με την αυτοεκτίμηση, την προσωπική ανάπτυξη, την έγκυρη ενημέρωση, τη διέγερση του συγκινησιακού μέρους του έφηβου, την παρουσίαση αληθινών περιπτώσεων πασχόντων από τις συνέπειες του καπνίσματος, την προώθηση και ανάδειξη του κοινωνικού στερεότυπου του μη καπνιστή ως του φυσιολογικού «cool» και «in» σύγχρονου, ανεξάρτητου και πετυχημένου νέου. Με μέτρα επίσης όπως είναι η υψηλή φορολόγηση του καπνού, η απαγόρευση της αγοράς καπνού από άτομα νεαρής ηλικίας, η απαγόρευση του καπνίσματος σε όλους τους χώρους εργασίας, η ενθάρρυνση ανάπτυξης αντικαπνιστικών χώρων ψυχαγωγίας και η απαγόρευση των καπνοπαραγωγικών εταιρειών να επιχορηγούν δραστηριότητες και προιόντα που απευθύνονται στους νέους.

Μια πολιτική για την πρόληψη του καπνίσματος πρέπει να γίνεται με τα ίδια μέσα που χρησιμοποιεί η διαφήμιση για την προώθηση του τσιγάρου. Να είναι διάχυτη στην κοινωνία και να δημιουργεί νέα πρότυπα. Να αρχίζει νωρίς στην οικογένεια, και να συνεχίζεται στο σχολείο με τη στήριξη της οικογένειας, με τη στήριξη των ΜΜΕ και όλων των σύγχρονων τεχνολογιών που χρησιμοποιούν τα παιδιά και οι έφηβοι για την επικοινωνία τους, να απευθύνεται στην «παρέα», στη στήριξη και την κοινή στάση της ομάδας των συνομιλήκων.

Κατερίνα Σώκου

Κοινωνιολόγος Υγείας

Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού

20.11.03

πίνακας:Le Fumeur. Peinture de Joos Van Craesbeeck