Η Νεότητα και η Κοινωνία




Η νεότητα, σύμφωνα με τους κοινωνιολόγους αποτελεί μια περίοδο της ζωής που ξεκινά από το τέλος της εφηβείας μέχρι την πλήρη ενηλικίωση. Δηλαδή κάθε ομάδα του πληθυσμού η οποία βρίσκεται ανάμεσα στα 18 έως 29 ετών βρίσκεται στη νεότητα. Σε αυτή την περίοδο συναντάμε διάφορες καταστάσεις οι οποίες έχουν σχέση με τον βαθμό κοινωνικοποίησης αυτών που την διανύουν. Έτσι έχουμε την νεότητα που σπουδάζει, που εργάζεται, που είναι στο κοινωνικό περιθώριο, που βρίσκεται στην ανεργία, που είναι παντρεμένη και έχει και παιδιά, που είναι μόνη της και βιώνει την μοναξιά της, που είναι γενικά στην αναζήτηση του μέλλοντός της.

Το πέρασμα λοιπόν στην ενηλικίωση θεωρείται μια μια μεταβατική περίοδος και δεν είναι κάτι σταθερό. Έχει σχέση με την διαμόρφωση της ταυτότητας η οποία εξαρτάται από τις κοινωνικές καταστάσεις που το υποκείμενο έχει εμπλακεί, καθώς και από την πολιτιστική στάση της κοινωνίας που ανήκει. Δηλαδή ο ορισμός της νεότητας και η αντίληψή της, οι ψυχολογικές της ανάγκες και γενικά η παρουσία της υπόκεινται στην διαφορετικότητα της κουλτούρα κάθε χώρας και την θέση που της παραχωρεί κοινωνικά.

Στη Ευρώπη, π. χ. διαφορετική παρουσιάζεται η αυτονόμηση της νεότητας στις βόρειες χώρες από αυτές του κέντρου της και αυτές του νότου. Στις βόρειες χώρες φαίνεται ότι πιο γρήγορα οι νέοι εγκαταλείπουν την οικία των γονιών τους από αυτούς της κεντρικής και της νότιας Ευρώπης. Εν γένει όμως αυτό που παρατηρούμε μετά από έρευνες, είναι ότι το προτσές αυτονόμησης κατά την διάρκεια της νεότητας μειώθηκε τα τελευταία χρόνια σε σχέση με την οικονομική ανεξαρτησία, την ανεξαρτησία μέσω της δημιουργίας του ζευγαριού, παντρεμένου ή όχι και μέσω της απόκτησης παιδιών σε αυτή την περίοδο. Αυτό δηλώνει ότι η οικονομική κρίση λειτουργεί ενάντια στην αυτονόμηση της νεότητας και υπέρ της διαιώνιση των εξαρτήσεων και των συγχωνεύσεων στην οικογένεια...


Η ακύρωση της νεότητας

Για την νεότητα όμως φαίνεται ότι έχουν αμβλυνθεί τα όρια που την καθορίζουν σαν ιδιαίτερη περίοδος ζωής. Από την μια, πολλά κοινωνικά χαρακτηριστικά που την οριοθετούσαν έχουν περιορίσει την δύναμή τους, όπως αυτό της πρώτης σεξουαλικής συνεύρεσης, ή, η απόκτηση παιδιών, το τέλος της στρατιωτικής θητείας, ή, η απόκτηση περιουσίας. Από την άλλη, υπάρχει μια διεκδίκηση της “νεότητας” σαν στοιχείο της προσωπικότητας μέρος του πληθυσμού, το οποίο έχει περάσει αυτή την περίοδο και δεν έχει σχέση με την ηλικία. Έτσι η νεότητα ξέχωρα από την κοινωνιολογική προσπάθεια καθορισμού της προκαλεί την αμέριστη επιθυμία υιοθέτησή της σαν μια ηλικιακή περίοδο που όλοι θέλουν να βρίσκονται. 'Όλοι θέλουν να αισθάνονται νέοι, και με τον ένα ή τον άλλον τρόπο προσπαθούν να καταγραφούν μέσα στα όριά της... ξεχειλώνοντας αυτά τα όρια.

Η νεότητα επίσης, σαν συμβολικό στοιχείο, διαπερνά την κοινωνία και την βοηθά στην αναπαραγωγή της μέσα από την νεανικότητα της σαν κάτι “νέο” το οποίο αντιτίθεται στον “παλιό” ηλικιωμένο εαυτό της. Έτσι σε κοινωνικό, οικονομικό, αλλά και πολιτικό επίπεδο, η νεότητα έρχεται να δανείσει τα χαρακτηριστικά της σε εποχές, προϊόντα, και πολιτικές κινήσεις. Αυτό το παρατηρούμε πιο εντονότερα στο τομές του εμπορείου και της διαφήμισης. Μέσω της διαφήμισης η νεότητα αποτελεί το βασικό διαπραγματευτικό χαρτί της καταναλωτικής αναζωογόνησης. Η παρουσία της χρησιμοποιείται σαν επιχείρημα του εμπορείου διακοσμώντας κάθε προϊόν που διαφημίζεται ότι φέρνει το νέο, το ζωντανό, το όλο ενέργεια μέλλον. Το κάθε καταναλωτικό προϊόν ιδιοποιείται τις ιδιότητες και χαρακτηριστικά της και γίνεται αυτό κομιστής τους. Δηλαδή οι ιδιότητες της γίνονται ο κράχτης της κατανάλωσης, τόσο για τον “ώριμο” πληθυσμό όσο και για την ίδια. Η νεότητα λοιπόν μέσω του εμπορείου χρησιμοποιείται από την μια σαν ντεκόρ, αλλά και από την άλλη σαν περιεχόμενο των προϊόντων προσφέροντας την δροσιά της σε μια ηλικιωμένη, ή, γερασμένη κοινωνία.

Έτσι στα ΜΜΕ συναντάμε μια άλλη νεότητα από αυτή που συναντάμε στην πραγματικότητα. Μια νεότητα, πρόσχαρη, υγιής, χωρίς προβλήματα με το μέλλον να εξαρτάται από τα γκατζετ που κουβαλάει επάνω της. Η πραγμάτωσή της επιτυγχάνεται διαμέσου της κατανάλωσης. Διαμέσου της φίρμας που κρέμεται από τα ρούχα της. Διαμέσου του καλύτερου κινητού της αγοράς με το οποίο αποκτά απεριόριστη πρόσβαση στην ζωή. Δια μέσου της βιομηχανίας του θεάματος η νεότητα παρουσιάζεται να ζει βουτηγμένη στην ατελείωτη ικανοποίηση.

Με αυτό τον τρόπο τα ΜΜΕ κρύβουν την πραγματική εικόνα της νεότητας στην κοινωνία, αποκρύβοντας επίσης την παραβίαση των δικαιωμάτων της και εν γένει την κακομεταχείρισή της από το κοινωνικό και πολιτικό σύστημα. Στην πραγματικότητα έχουμε να κάνουμε καθημερινά μια νεότητα που δεν έχει χρόνο να δει τον εαυτό της στο καθρέφτη. Μια νεότητα που, το θολό κοινωνικό τοπίο θολώνει και το δικό της βλέμμα και δεν μπορεί να διακρίνει τον στόχο της. Μια νεότητα που συρρικνώνεται όλο πιο πολύ συρρικνώνοντας την προσπάθειά της να διαμορφωθεί σαν υποκείμενο και προσωπικότητα και ενώ όλοι και όλα διατυμπανίζουν ότι η νεότητα είναι το μέλλον της κάθε κοινωνίας, η ίδια η κοινωνία φαίνεται ότι θέτει το μέλλον της σε υποθήκη!


Η νεότητα σε αναμονή

Η διαμόρφωσή της νεότητας σαν υποκείμενο μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι καθορίζεται από τα μέσα που η κοινωνία παραθέτει για την κατασκευή της. Η νεότητα λοιπόν είναι μια κοινωνική κατασκευή η οποία δεν μπορεί να καθοριστεί μόνο από ετικέτες όπως η ηλικία. Σύμφωνα με τον Marcel Gauchet1 η είσοδος σε αυτή έχει να κάνει με την διαμόρφωση της προσωπικότητας, ή με αυτό που είχε ορίσει ένας άλλος σημαντικός ψυχίατρος και ψυχοθεραπευτής2 την “θέση προσώπου”. Εξαρτάται δηλαδή από την ικανότητα του νέου υποκειμένου να επηρεάζει και να κατευθύνει τις καταστάσεις που συναντά στην ζωή του παίρνοντας θέση μέσα από τις αποφάσεις και τις πράξεις του. Από την ικανότητα του να είναι συνκατασκευαστής του εαυτού του.

Σε αυτή την περίπτωση η νεότητα είναι το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας κοινωνικής μάθησης η οποία δεν έχει σχέση μόνο με το υποκείμενο, αλλά και τον τρόπο διαχείρισης των υποθέσεών του. Διαμέσου αυτής της διαχείρισης οικοδομείται η προσωπικότητα τόσο σε κοινωνικό όσο και σε ψυχολογικό επίπεδο με τέτοιο τρόπο ώστε να επιτυγχάνεται η δημιουργία ενός σταθερού συστήματος αναφοράς που οδηγεί σε μια ατομική ταυτότητα.

Η κατασκευή της ταυτότητας της νεότητας εξαρτάται από το πόσο η κοινωνία της προσφέρει, ή όχι αυτή την δυνατότητα. Η παρεμπόδιση λοιπόν της νεότητας όσο αφορά την συμμετοχή στις αποφάσεις για τον μέλλον της και η αποφυγή απόκτησης ενός ενεργητικού κοινωνικού ρόλου αποτελεί μια καθυστέρηση στην διαμόρφωση της ταυτότητας της. Δηλαδή εάν η κοινωνία δεν προσφέρει την δυνατότητα διαχείρισης των υποθέσεων που αφορούν την νεότητα, από την ίδια, τότε έχουμε να κάνουμε με μια στασιμότητα και αργοπορία στην κοινωνική, αλλά και ψυχολογική της ανάπτυξη. Αυτή η παρεμπόδιση της ανάπτυξή της, φαίνεται ότι συμβαίνει κατ' αρχάς σε οικογενειακά και αργότερα σε κοινωνικά πλαίσια.

Με αυτό τον τρόπο λοιπόν οδηγούμε την νεότητα στο “περίμενε”. Βρίσκεται, χωρίς να το επιθυμεί, πάντα αντιμέτωπη με ένα “περίμενε”. “Περίμενε” μέσα στην οικογένεια, “περίμενε” στην κοινωνία. Η οικογένεια, την οδηγεί στο “περίμενε”, καταφεύγοντας στο “εσύ δεν ξέρεις” και η κοινωνία με την έλλειψη προσφοράς ευκαιριών, δυνατοτήτων να “δοκιμάσει” τον εαυτό της. Όταν η νεότητα αναγκάζεται να “περιμένει” εμποδίζεται η ανάληψη της ευθύνης του εαυτού της. Η αποστέρηση αυτής της ευθύνης την οδηγεί στην ανωριμότητα και την ανελευθερία. Η “ανωριμότητα” της, χρησιμοποιείται τόσο από την οικογένεια όσο και από την κοινωνία προσφέροντα τους την δυνατότητα ελέγχου της και στην τοποθέτησή της σε θέση αναμονής. Η αναμονή εκφράζεται με την παραίτηση της από αποφάσεις και από κοινωνικές διεκδικήσεις που την αφορούν.

Τελικά, η έλλειψη ευκαιριών, η ανεργία, η εκμετάλλευση, η καθυπόταξη της επιθυμίας και η ποδηγέτηση της προσωπικής απόφασης με εκβιαστικά διλήμματα οδηγούν την νεότητα στο “περίμενε”. Ένα “περίμενε” που δεν βοηθάει ούτε αυτή αλλά ούτε και την κοινωνία. Μισθοί εξευτελιστικοί, ωράρια εξαντλητικά και απαιτήσεις που δεν μπορούν να εκπληρωθούν παρά μόνο με την εξαΰλωσης της προσωπικότητας της, η νεότητα βρίσκεται αιχμάλωτη σ' ένα χώρο/χρόνο που της παρέχεται για την “ανάπτυξή” της, ο οποίος μπορεί να την οδηγήσει στο μαρασμό. Απαιτείται από αυτή να μεταμορφωθεί σε σκλάβο μιας κοινωνίας που διατυμπανίζει την δημοκρατικότητα της, ενώ αναπαράγει την εκμετάλλευση με όλο και πιο σκληρές πρακτικές. Η ωριμότητα γονέων και εργοδοτών απορροφά από το νεανικό κορμί, το αχνιστό αίμα της δημιουργίας, μεταγγίζοντας το σ' ένα γηραλέο οικονομικό σύστημα , οδηγώντας την νεανικότητα σε μια στασιμότητα που βασιλεύει η ανευθυνότητα και η εξάρτηση.

Ο περιορισμός της νεότητας

Μετά από όσα είπαμε, κινδυνεύουμε να υιοθετήσουμε την έννοια του κοινωνικού “αποκλεισμού” της νεότητας από τους διάφορους θεσμούς της κοινωνίας, ο οποίος αποκτά τόσο πραγματική, όσο και συμβολική χροιά. Είτε μέσα από την αντιμετώπιση στην οικογένεια σαν η ηλικιακή περίοδος “που δεν ξέρει”, είτε από την χρησιμοποίηση της από την διαφήμιση σαν ντεκόρ που δανείζει την ζωντάνια της στο διαφημιζόμενο προϊόν, είτε σαν κοινωνική μερίδα του πληθυσμού που χρησιμοποιείται σαν φτηνό εργατικό δυναμικό, χωρίς καμιά προοπτική εξέλιξης, η νεότητα περιορίζεται. Περιορίζεται οικογενειακά, οικονομικά, κοινωνικά.

Σαν αρχικό χώρο περιορισμού, όπως είπαμε, μπορεί να μετατραπεί η οικογένεια πριν από την κοινωνία. Η μορφές που μπορεί να πάρει μέσα σε αυτή είναι πολλές. Συνήθως εκφράζεται με την έλλειψη φροντίδας και ενδιαφέροντος, με την απόρριψη, και την βία, ή το αντίθετο, με το υπερβολικό ενδιαφέρον και την χωρίς όρια φροντίδα. Μετά από τις οικογενειακές συνθήκες περιορισμού της νεότητας, έρχεται η κοινωνία με τις μορφές περιορισμού που αναφέραμε.

Η ανάγκη όμως αντιμετώπισης μιας κοινωνίας καθόλου φιλικής προς αυτή, δημιουργεί μια νεότητα ασυμβίβαστη, επιθετική, “επαναστατική” η οποία μπορεί πολύ εύκολα να θεωρηθεί επικίνδυνη και παραβατική προκαλώντας τον φόβο στο φιλήσυχο πληθυσμό. Μιας νεότητας που ξεπερνά τα όρια και είναι ικανή για το οτιδήποτε. Αυτή η κοινωνική αναπαράσταση της νεότητας που δεν σέβεται, που δεν υπολογίζει, που μπορεί να προκαλέσει πόνο και φθορά στην κοινωνία αναπαράγεται σαν εικόνα που περιορίζει την παρουσία της σε ένα αρνητικό ρόλο. Σ΄ ένα ρόλο που οδηγεί από την μια στην αποφυγή της και από την άλλη στην καταπολέμηση της, διότι κάτω από αυτές τις συνθήκες καταντά επικίνδυνο να είναι κανείς νέος. Η νεότητα είναι επικίνδυνη!

Ξέχωρα όμως από τις παραπάνω συμβολικές περιπτώσεις περιορισμού, έχουμε και τον πραγματικό εγκλεισμό της νεότητας σε ψυχιατρεία, αναμορφωτήρια, φυλακές. Τον πραγματικό περιορισμό της για παραβατικές ενέργειες όπως μικροκλοπές, ναρκωτικά, οι οποίες όπως είπαμε δεν είναι παρά μια απάντηση στην ελλειπή κοινωνική κατασκευή της νεότητας σε συνθήκες που δεν βοηθάνε στην ανάληψη ευθύνης του εαυτού της και στην πραγμάτωση της ελευθερίας της ψυχικά και κοινωνικά.

Εδώ η πραγματικότητα αναποδογυρίζεται.. Ενώ η κοινωνία απειλεί την νεότητα με τον αποκλεισμό από την οικογένεια, από την εκπαίδευση, από την εργασία, η νεότητα παρουσιάζεται απειλητική για την κοινωνία. Ενώ, είπαμε ότι η νεότητα είναι μια κοινωνική κατασκευή, παρουσιάζεται  ότι μόνη της έγινε αυτό που είναι. Αυτή από μόνη της παρουσιάζεται να επιλέγει και να ακολουθήσει τον “κακό δρόμο”. Κανείς δεν έχει συμμετάσχει, δεν την έχει ωθήσει στην συμπεριφορά που παρουσιάζει. Οι ώριμοι ενήλικες, αμφισβητούν πολύ εύκολα τις προθέσεις της στην οικογένεια, στην εκπαίδευση, στην εργασία, στην κοινωνία. Με μεγάλη άνεση μπορεί να την ενοχοποιήσουν για το κάθε τι.

Η κοινωνία χωρίς να έχει προβλέψει για την σωστή κοινωνικοποίηση της νεότητας χρησιμοποιεί πολλές φορές τους θεσμούς της εναντίον της, αντί να τους θέσει στην υπηρεσία της. Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις της νεότητας σαν “κακό” κάνει την παραβατικότητα αναζητούμενο στοιχείο της ταυτότητα της. Η παραβατικότητα είναι η μόνη ιδιότητα που μπορεί να την διαφοροποιήσει από την σεσημασμένη ωριμότητα. Σε αυτή την περίπτωση όταν η νεότητα θα υποπέσει σ' ένα παράπτωμα, ή θα έχει μια παραβατική συμπεριφορά, την απομακρύνουν στιγματίζοντας την στην οικογένεια, την ξεχωρίζουν κοινωνικά σαν ομάδα προς αποφυγήν, την οδηγούν στην απομόνωση. Η ώριμη κοινωνία πλησιάζει την νεότητα με μια αμυντική συμπεριφορά. Είναι έτοιμη να τιμωρήσει οποιαδήποτε παράβαση προσδίδοντας της μεγαλύτερη σημασία από αυτή που πρέπει.

Με αυτό τον τρόπο, τόσο η οικογένεια, όσο και η κοινωνία δημιουργούν την αναμονή, την ακύρωση και τους αποκλεισμούς της νεότητας. Δημιουργούν, κατασκευάζουν ομάδες απογοητευμένων, αποκλεισμένων νέων που η μόνη διέξοδος για την συγκρότηση της ταυτότητας τους είναι το κοινωνικό περιθώριο, ή, η υποταγή με ότι αυτό συνεπάγεται για αυτούς και την κοινωνία....

Κερεντζής Λάμπρος

Σημειώσεις
1Marcel Gauchet: Γάλλος Ιστορικός, Φιλόσοφος και Κοινωνιολόγος

2Murray Bowen

Βιβλιογραφία
Cairn: Ηλεκτρονικός ιστιότοπος κοινωνικών επιστημών
Φωτογραφία:  Anne Furst

Σχόλια

Δημοφιλείς αναρτήσεις από αυτό το ιστολόγιο

Ρατσισμός: Αίτια – Συνέπειες

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΟΝΣΤΡΟΥΚΤΙΒΙΣΜΟΣ

Η Γονεϊκότητα