Μελαγχολία και κατάθλιψη: κοινά και αποκλίσεις




Μελαγχολία και κατάθλιψη: κοινά και αποκλίσεις14

Η σχέση ανάµεσα στη σηµερινή µορφή της κατάθλιψης και στην παλιότερη µορφή της µελαγχολίας είναι αλληλένδετη, αλλά και προβληµατική. Οι περιγραφές ανάµεσα στην κατάθλιψη, όπως εµφανίστηκε στον εικοστό αιώνα, και στη µελαγχολία που ίσχυε µέχρι τον δέκατο ένατο αιώνα, δείχνουν οµοιότητες, αλλά και σηµαντικές διαφορές. Και όµως, µία εξίσωση ανάµεσα στους δύο όρους ήταν πάντα δεδοµένη. Στο παρόν κεφάλαιο θα εξεταστεί η µελαγχολία, και η κατάθλιψη ως µέρος της µελαγχολίας, που σήµερα θεωρείται πιο γενικός όρος.

 Μία σύγκριση ανάµεσα στη µελαγχολία και τη σηµερινή κατάθλιψη δείχνει τουλάχιστον τέσσερις σηµαντικές οµοιότητες. Πρώτον, το σύµπλεγµα των συµπτωµάτων λύπης, αθυµίας και απελπισίας ταυτίζεται µε αυτό των συµπτωµάτων άγχους και φόβου. Από τους Έλληνες φυσικούς και φιλοσόφους και από εκεί στην Αναγέννηση µέχρι και τον πρώιµο µοντερνισµό, η συστάδα των χαρακτηριστικών που κινούνται γύρω από τους πόλους της λύπης και του φόβου έχουν µια προφανή οµοιότητα µε τις σηµερινές καταθλιπτικές και νευρικές διαταραχές.

∆εύτερον, αναφορά γίνεται στην άλογη και άσκοπη φύση των µελαγχολικών διαθέσεων, διαθέσεων χωρίς επαρκή αιτία· περισσότερο µοιάζουν µε διαχυτικές και νεφελώδεις διαθέσεις, παρά µε αντιληπτά και ξεκάθαρα συναισθήµατα και συµπεριφορές. Μέχρι τον 18ο αιώνα ο φόβος και η λύπη δίχως αιτία γίνεται ορόσηµο της µελαγχολίας.

 Τρίτον, δίνεται ιδιαίτερη έµφαση στην αυτό-ευσυνειδησία και στην υπερευαισθησία. Χαρακτηριστικά δείγµατα αυτών µπορούµε να βρούµε και στην Ανατοµία της µελαγχολίας του Ρόµπερτ Μπέρτον15 .

Τέταρτο, αναφορές συνδέουν τη µελαγχολία µε καταστάσεις, όπως αυτές της εξύµνησης, της µεγαλοπρέπειας και της ενέργειας. Αυτή η σύνδεση ξεκίνησε από τη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας και φτάνει µέχρι την περίοδο του µοντερνισµού (µονοπολικές ή διπολικές ασθένειες µέχρι τα µισά του δέκατου ένατου αιώνα που έγινε για πρώτη φορά κουβέντα για τη διπολική διαταραχή και για την εµφάνιση µανικών συνδρόµων παράλληλα µε την εµφάνιση της κατάθλιψης ως ιατρικού όρου).

Σήµερα η κατάθλιψη συνδέεται στενά µε τα παραπάνω χαρακτηριστικά της µελαγχολίας. Τα συµπτώµατα της κατάθλιψης περιλαµβάνουν τον φόβο, το άγχος, όπως περιλαµβάνουν και τη λύπη, την απελπισία και την απόγνωση. Όπως επισηµαίνει η Jennifer Radden, «αυτές οι καταστάσεις είναι συχνά νεφελώδεις, διαπεραστικές και “άσκοπες” ή άλογες από την προφανή κατάσταση. Τα  ψυχολογικά σηµάδια περιλαµβάνουν την αυτό-ευσυνειδησία και την υπερευαισθησία. Τέλος, η κατάθλιψη συνδέεται µε διαθέσεις και καταστάσεις µανικής εξύµνησης, ακούραστης ενέργειας και µεγαλοπρέπειας» 16 .

Τα υποκειµενικά ψυχολογικά χαρακτηριστικά της µελαγχολίας βρίσκουν εφαρµογή και στην κατάθλιψη. Τα χαρακτηριστικά αποτυπώνουν µε τον καλύτερο τρόπο τη συνέχεια ανάµεσα στη µελαγχολία και την κατάθλιψη. Μία αιτία για αυτές τις οµοιότητες είναι οι περιγραφές για τη µελαγχολία, που αποδίδουν µία κατάσταση σταθερή και απαράλλακτη, που δεν άλλαξε στο πέρασµα των αιώνων από την αρχαιότητα µέχρι και σήµερα.

Βέβαια, το συµπέρασµα πως αυτή η σταθερή κατάσταση, που στο παρελθόν ονοµαζόταν «µελαγχολία» και που σήµερα έχει µετονοµαστεί σε «κατάθλιψη», είναι κάτι παραπάνω από υπεραπλουστευτική.

 Για παράδειγµα οι οµοιότητες της κατάθλιψης που απαντούν στον κανόνα της µελαγχολίας, µπορούν να εξηγηθούν εξαιτίας της επανάληψης των δογµάτων του Γαληνού παρά στην παρατηρηµένη οµοιότητα παρόµοιων συµπτωµάτων.

Απεναντίας, πολλές ανοµοιότητες διακρίνουν την πρώιµη µελαγχολία από την ύστερη κατάθλιψη, τρεις από τις οποίες είναι χαρακτηριστικές. Πρώτον, η µελαγχολία περιέκλειε όρους, που δεν περιλαµβάνονται σήµερα στην κατάθλιψη. Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι η σχιζοφρένεια, συµπτώµατα της οποίας ο Μπέρτον αποδεχόταν ως µελαγχολικά· σήµερα η κατάθλιψη κάνει λόγο για ψυχωτικά συµπτώµατα, όχι όµως για όσα έκανε λόγο η µελαγχολία, η οποία δεν ξεχώριζε συµπτώµατα κατάθλιψης ή σχιζοφρένειας. Παρότι η µελαγχολία δίνει προβάδισµα στα συµπτώµατα φόβου, περικλείει όχι µόνο τις σηµερινές διαταραχές της διάθεσης, αλλά και τις νευρικές διαταραχές. Τα µελαγχολικά συµπτώµατα περιελάµβαναν κακόπιστες συµπεριφορές απέναντι σε άλλους και την καχυποψία πως ο ίδιος είναι το αντικείµενο της κακίας του άλλου, κάτι που ορίζεται ως καταδιωκτικό σύνδροµο. Έτσι, η πρώιµη κατηγορία της µελαγχολίας, έστω και συνειδητά, ήταν µεγαλύτερη από την ύστερη της κατάθλιψης.

∆εύτερον, εξαιτίας της επίδρασης του Αριστοτέλη, η µελαγχολία ήταν συνδεδεµένη µε την ευφυΐα, σύνδεση η οποία απουσιάζει από τη σηµερινή πρόσληψη της κατάθλιψης. Η µελαγχολία ήταν η ασθένεια του ανθρώπου που µαθαίνει, η διάθεση που αποκτούσε ο άνθρωπος της διανόησης, αλλά και όποιος εµφάνιζε παρόµοιες τάσεις.

Τρίτον, η µελαγχολία ήταν η διαταραχή του ευφυούς άντρα, του ευαίσθητου, του διανοούµενου και του δηµιουργικού· αντίθετα, η σηµερινή κατάθλιψη είναι περισσότερο συνδεδεµένη µε το γυναικείο στοιχείο στις πολιτισµικές ιδέες. Υπάρχουν και άλλες δύο διαφορές, µικρότερες από τις προηγούµενες, που έχουν να κάνουν µε το δοκίµιο «Πένθος και µελαγχολία» του Σίγκµουντ Φρόυντ. Ο Φρόυντ σκιαγραφεί το πορτρέτο της κατάθλιψης, στην οποία η πρώιµη απώλεια του αντικειµένου, ξαναζεί. Το δεύτερο χαρακτηριστικό στοιχείο είναι η αποστροφή του υποκειµένου προς τον ίδιο του τον εαυτό.

Αυτές οι συµπεριφορές έρχονται να χαρακτηρίσουν την κατάθλιψη τον 20ό αιώνα: οι µελαγχολικές διαθέσεις και καταστάσεις µέχρι και τον 19ο αιώνα δεν έδιναν σηµασία στην απώλεια ή στην αυτοµοµφή. Σήµερα µιλώντας για κατάθλιψη γνωρίζουµε πως κάνουµε λόγο για τις διαταραχές της απώλειας και την αυτοαποστροφή του υποκειµένου, διαταραχές που είναι ασύµβατες µε τη µελαγχολία των προηγούµενων αιώνων.

Αυτό που θα µας έκανε πραγµατική εντύπωση θα ήταν το ακριβώς αντίθετο: εάν, δηλαδή, οι οµοιότητες αυτών των διαταραχών παρέµεναν αναλλοίωτες στο πέρασµα των αιώνων και στη µετάβαση από τη µία πολιτισµική περίοδο στην άλλη. Στην πραγµατικότητα, µελαγχολία και κατάθλιψη είναι αλληλεπιδρώντα είδη, που επηρεάζονται όχι µόνο από τις πολιτισµικές αλλαγές, αλλά και από την αντίληψη των µελαγχολικών ανθρώπων για τους ίδιους τους εαυτούς τους.


Σημειώσεις:

14 Το κεφάλαιο «Μελαγχολία και κατάθλιψη: κοινά και αποκλίσεις» βασίζεται στο αντίστοιχο κεφάλαιο «Is this dame melancholy? Equating today’s depression and past melancholia» στο Jennifer Radden, Moody minds distempered, Essays on melancholy and depression, ό. π., σελ. 75-92.

 15 Φωτεινή Τσαλίκογλου, «Οι ελληνικές ρίζες της µελαγχολίας», εφ. Το Βήµα, 11/12/2011.

16 «Is this dame melancholy? Equating today’s depression and past melancholia» στο Jennifer Radden, Moody minds distempered, Essays on melancholy and depression, ό. π., σελ. 77. 13

Απόσπασμα από την διπλωματική εργασία του

Κώστας ∆ρουγαλά

Με τίτλο

Μελαγχολία στην άκρη της πόλης
Η µελαγχολία στα µυθιστορήµατα της Σώτης Τριανταφύλλου

πίνακας:d'Andrzej Brych

Σχόλια

Δημοφιλείς αναρτήσεις από αυτό το ιστολόγιο

Ρατσισμός: Αίτια – Συνέπειες

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΟΝΣΤΡΟΥΚΤΙΒΙΣΜΟΣ

Η Γονεϊκότητα