Η έννοια της εξουσίας στο έργο του Μ. Foucault και η ψηφιακή εποχή



  1. ΕΞΟΥΣΙΑ

Η έννοια της εξουσίας είναι κεντρική στο έργο του Foucault. Πολυδιάστατη
στην ουσία της και πολυσήμαντη κατά την περιγραφή της χρήζει ορισμού, έτσι ώστε να υπάρξει η κατάλληλη βάση για την ανάλυση των σχέσεων που αναπτύσσονται πάνω σε αυτή. Οι ορισμοί υπάρχουν μέσα στο έργο. Διάσπαρτοι, περιγραφικοί ή λακωνικοί και σαφείς, προσεγγίζουν ολικά το φαινόμενο της εξουσίας με αποτέλεσμα η συνολική του ‘ποιότητα’ να καθίσταται διαφανής. 
 
«Σύμφωνα με τον Φουκό δεν μπορούμε να μιλάμε για Εξουσία στον
ενικό. Η εξουσία είναι σχέση. Μπορούμε να μιλάμε για ‘σχέση εξουσίας’ ή ‘σχέση δυνάμεων’. Τι εννοούμε όμως με τον όρο ‘δυνάμεις’; Η πολιτική μας παιδεία μας παρέχει μια λίστα απαντήσεων: Δυνάμεις είναι τα υποκείμενα, οι τάξεις, οι συμμαχίες, τα στρατόπεδα, τα Κράτη. Ο Φουκό γνωρίζει όιτ οι άνθρωποι έχουν μεγάλη ροπή στις υποστασιοποιημένες κατηγορίες σαν τις προηγούμενες, και θέλει να μας προφυλάξει από τέτοιου είδους κακοτοπιές. Γι’ αυτό επισυνάπτει στον αρχικό ορισμό του δύο ακόμη εναλλακτικούς ορισμούς που δεν έχουν τίποτε να ζηλέψουν από την αφαιρετική δύναμη του πρώτου. [...] Οι δύο εναλλακτικοί ορισμοί που αποσαφηνίζουν τον πρώτο είναι οι εξής: (α) η σχέση εξουσίας (ή δυνάμεων) είναι ‘δράση πάνω στη δράση’, (β) είναι ‘δόμηση του ενδεχόμενου πεδίου δράσης των άλλων’. Οι ορισμοί οφείλουν να είναι γενικοί, και η πρώτη εναλλακτική διατύπωση είναι υποδειγματική για τη γενικότητά της.»1
 
Ορίζοντας την εξουσία ως σχέση ο Foucault μας εισάγει κατευθείαν στα
βαθειά νερά της φιλοσοφικής προβληματικής που κυριαρχεί στο νεώτερο θεωρητικό λόγο: το πρόβλημα του υποκειμένου, το πρόβλημα της υποκειμενοποίησης του ανθρώπινου όντος, τοποθετείται στο επίκεντρο ενός τρόπου σκέψης και ανάλυσης των δεδομένων ο οποίος ξεπερνά σε διαστάσεις τη μονολιθική ατομοκεντρική θεώρηση φαινομένων όπως η εξουσία στην προκειμένη περίπτωση. Τα υποκείμενα συνάπτουν σχέσεις μεταξύ τους και συνιστούν πεδία αλληλόδρασης. Σχέσεις δυνάμεων αναπτύσσονται ανάμεσά τους. Σχέσεις εξουσίας πάνω στα πεδία δράσης τους.

Τα όρια του πεδίου δράσης που διαθέτει το κάθε υποκείμενο στην αρχική
κατάσταση -πριν δηλαδή την ανάπτυξη ή, γιατί όχι, την επιβολή οποιουδήποτε είδους σχέσεων- μπορούν να ψηλαφηθούν είτε με ‘αρχαιολογικές’ προσεγγίσεις του πρότερου ιστορικού εαυτού, είτε με κάποιου είδους θεωρητική ‘ενατένιση’ του παρελθόντος χρόνου. Ο λόγος βέβαια γι’ αυτό είναι ότι τώρα πια απέχουμε πάρα πολύ από την όποια αρχική κατάσταση, είτε αυτή περιγράφεται από τον Hobbes ή αργότερα από τον Rawls, είτε είναι απλώς μια μακρινή ανάμνηση καταχωρημένη σε κάποιο δυσπρόσιτο σημείο της συλλογικής μας μνήμης, του συλλογικού υποσυνείδητου, όπως θα τοποθετούσαν το θέμα οι ψυχαναλυτές της σχολής του Jung
 
Έτσι ο Foucault χαρακτηρίζει «το φιλοσοφικό ήθος που αντιστοιχεί στην
κριτική οντολογία του εαυτού μας ως μια ιστορικοπρακτική δοκιμασία των ορίων τα οποία μπορούμε να υπερβούμε, και έτσι ως ένα έργο το οποίο εμείς οι ίδιοι εκτελούμε πάνω στους εαυτούς μας ως ελεύθερα όντα.»2 Ο χαρακτηρισμός αυτός καθιστά σαφές το αντικείμενο της κριτικής του που ορθώνεται με τη μορφή ρητορικής ένστασης. Το ερώτημα που θέτει στην αμέσως επόμενη παράγραφο από αυτόν το χαρακτηρισμό είναι κρίσιμο κι όπως ο ίδιος επισημαίνει είναι απότοκο της κριτικής του έναντι αποσπασματικών ερευνητικών δοκιμασιών: «Κι όμως,» γράφει, «η ακόλουθη αντίρρηση θα ήταν χωρίς αμφιβολία απολύτως νόμιμη: αν περιοριζόμαστε σ’ αυτό τον τύπο της πάντοτε μερικής και τοπικής έρευνας ή δοκιμασίας, δεν διατρέχουμε τον κίνδυνο να αφεθούμε να μας καθορίζουν γενικότερες δομές των οποίων δεν μπορούμε να έχουμε συνείδηση και πάνω στις οποίες δεν μπορούμε να ασκήσουμε έλεγχο;».3

Κάνοντας ένα όχι ιδιαίτερα μεγάλο άλμα στον χρόνο μπορούμε να θέσουμε
το ίδιο ερώτημα σε σχέση με τις ελεγκτικές δομές της εποχής μας. Η ψηφιακή εποχή χαρακτηρίζεται ακριβώς από αυτήν την ανωνυμία των δομών. Οι πληροφορίες έχουν όλες τον ίδιο
τύπο ταυτότητας: μια σειρά από 0 και 1, μια ακολουθία δυαδικών χαρακτήρων ανεξάρτητα από φορέα ή περιεχόμενο. Μια ενδιαφέρουσα μεταφορά στην ψηφιακή πραγματικότητα της προβληματικής που αναπτύχθηκε προηγούμενα μπορεί να επικεντρωθεί, σαν υπόθεση εργασίας, πάνω στο θέμα του ελέγχου του Internet
 
Λειτουργώντας σε καθεστώς γενικευμένης ανωνυμίας,1 το Διαδίκτυο φάνηκε
στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του σαν παράδεισος ελευθερίας του λόγου. Αναζωπύρωσε οράματα και ιδέες της δεκαετίας του ’60 που είχαν πια για τα καλά λησμονηθεί και επανέφερε στο προσκήνιο της επικοινωνιακής ακαδημαϊκής επικαιρότητας λέξεις και φράσεις όπως ‘αυτοδιαχείριση’, ‘κοινοτισμός’, ‘ελεύθερη έκφραση’ και ‘έλλειψη κεντρικού ελέγχου’. Με τη μαζική εξάπλωση της χρήσης του διαδικτύου,2 το θέμα ακριβώς του ελέγχου των πληροφοριών που διατίθενται στις δικτυακές διευθύνσεις ήλθε αμέσως στη πρώτη γραμμή της σχετικής φιλολογίας, συγχρόνως με το συναφές - σε μια βαθύτερη προσέγγιση- θέμα της διαχείρισης των πνευματικών δικαιωμάτων. Αυτά παραμένουν και σήμερα τα μεγαλύτερα προβλήματα που συνδέονται με τη κοινωνική λειτουργία του Internet. Η συνεχώς αυξανόμενη εξάπλωση του αριθμού των χρηστών που συμμετέχουν στο Διαδίκτυο κάνει επιτακτικότερη τη σύντομη επίλυσή τους - τουλάχιστον γι’ αυτούς που ο κεντρικός έλεγχος και η γραφειοκρατική διαχείριση συνιστούν ακόμη και στη σημερινή φάση του ανθρώπινου πολιτισμού αποτελεσματικές λύσεις σε κάθε τύπο προβλήματος.

Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο αυτής της πλευράς το ψηφιακού κόσμου είναι
σίγουρα το καθεστώς αυτολογοκρισίας που εξαπλώθηκε στη μεγάλη πλειοψηφία των χρηστών ευθύς μόλις τέθηκε δημόσια το ζήτημα του κεντρικού ελέγχου.3 Όπως η απειλή βίας εμπεριέχει το επαπειλούμενο στοιχείο (βία), έτσι και η ‘απειλή’ κεντρικού ελέγχου σ’ ένα ελεύθερο σύστημα εμπεριέχει τον επαπειλούμενο έλεγχο. Δεν υπάρχουν στατιστικά στοιχεία, ούτε ερευνητικά δεδομένα γι’ αυτό που ονομάστηκε παραπάνω ‘καθεστώς αυτολογοκρισίας’ στην ενεργητική (με την έννοια του επικοινωνιακού πομπού) πλευρά της χρήσης του Internet. Πρόκειται για εμπειρική παρατήρηση και μάλιστα με γενναίες δόσεις ιμπρεσσιονιστικής διάθεσης.4 Όπως και νάχει, το καθεστώς αυτολογοκρισίας δίνει -εν είδει παραδείγματος- σάρκα και οστά στη μεταφορά της φουκωικής προβληματικής στη ψηφιακή εποχή. Η εσωτερίκευση των κανόνων από τα υποκείμενα που τίθενται υπό συνεχή επιτήρηση, δευτερογενής αλλά εξαιρετικά σημαντική πτυχή της τεχνολογίας του πανοπτισμού, εμφανίζεται εδώ με τη μορφή του προληπτικού ελέγχου σε οτιδήποτε απειλείται ν’ αποτελέσει αντικείμενο μελλοντικού ελέγχου. Το υποκείμενο σε αυτή την περίπτωση ελέγχει προσεκτικά όσα πρόκειται να εκθέσει στα μάτια των άλλων. Την ίδια στιγμή που η ψηφιακή τεχνολογία κατέστησε τα μέλη της μαζικής κοινωνίας εν δυνάμει πομπούς στην επικοινωνιακή διαδικασία, η προοπτική του κεντρικού ελέγχου ευνουχίζει τη διαδραστική επιθυμία. Το υποκείμενο παρατηρεί μέσα από την οπτική των εσωτερικευμένων κανόνων αυτό το κομμάτι του εαυτού του που πρόκειται να εκτεθεί στο πεδίο ορατότητας του κεντρικού ελέγχου. «Το άτομο που καθυποβάλλεται σ’ ένα πεδίο ορατότητας και που το ξέρει, επωμίζεται το ίδιο τους καταναγκασμούς της εξουσίας· τους προσαρμόζει αυθόρμητα στον εαυτό του· δέχεται μέσα του τη σχέση εξουσίας όπου παίζει ταυτόχρονα και τους δυό ρόλους· γίνεται η βάση της ίδιας του της καθυπόταξης.»5
Η δυνητική ορατότητα που ενυπάρχει σε κάθε σημείο της ‘υπερκειμενικής’
δομής των πληροφοριών στον κυβερνοχώρο, επεκτείνει τις τεχνικές επιτήρησης σε όλο το εύρος του λαμπρού κόσμου που μας υποσχέθηκαν ότι θα είναι το ψηφιακό σύμπαν. Η φουκωική σκέψη προκαταλαμβάνει τους προβληματισμούς που αναπτύσσονται σχετικά με τον έλεγχο και την επιτήρηση στον νέο ψηφιακό πολιτισμό.6 Τους προκαταλαμβάνει ακριβώς επειδή η πανοπτική τεχνολογία προηγείται της ανάπτυξης των ψηφιακών δομών που απλώς συνετέλεσαν στην περαιτέρω εξάπλωση του πεδίου εφαρμογής της.
Ο ψηφιακός κόσμος γίνεται κάθε μέρα και περισσότερο ο κόσμος μας. Δεν
είναι ένας άλλος κόσμος, που βρίσκεται κάπου αλλού και παρακολουθούμε από μακριά τα τεκταινόμενα, ενώ κάποιοι από εμάς πρωταγωνιστούν κιόλας. Είναι ο πραγματικός, ορατός από παντού κόσμος του σήμερα στον οποίο συμμετέχουμε όλοι έκοντες-άκοντες. «Δεν βρισκόμαστε ούτε στις κερκίδες ούτε στην σκηνή, αλλά μέσα στην πανοπτική μηχανή, πολιορκημένοι από τις εξουσιαστικές της ενέργειες των οποίων εμείς οι ίδιοι είμαστε οι φορείς, μια και είμαστε ένας από τους μηχανισμούς της.»7
Πολιορκημένοι από εξουσιαστικές ενέργειες που έχουμε εσωτερικεύσει και διαθέτουμε πλέον τη δυνατότητα να τις εκπέμψουμε προς κάθε κατεύθυνση. Δεν είμαστε πια οι παθητικοί δέκτες που περιέγραφε η κριτική θεωρία της μαζικής κοινωνίας. Είμαστε οι εν δυνάμει πομποί της ψηφιακής επανάστασης. Εκπέμπουμε στον κυβερνοχώρο. Το νέο χώρο. Το νέο τόπο. Με τα νέα μέσα. Με τη νέα τεχνολογία. Αλλά στην ίδια κατάσταση. Κατάσταση πολιορκίας. 

 Σημειώσεις

1 M. Foucault, ό.π. σελ. 170

2 M. Foucault, 1988. Τί είναι διαφωτισμός (μτφρ. Σ. Ροζάνης), Έρασμος, Αθήνα, σελ. 25-26.

3 M. Foucault, ό.π. σελ. 26
 

1 Όταν πρωτοδιαδόθηκε η χρήση ψευδωνύμων, κυρίως στους ‘χώρους συζητήσεων’ (chat rooms) του δικτύου, όπου ο καθένας υιοθετούσε όποια ‘ταυτότητα’ του άρεσε, ίδίως βέβαια σε σχέση με το φύλο, κυκλοφόρησε μια κλασική πια γελοιογραφία που απεικόνιζε ένα σκύλο να πληκτρολογεί μπροστά σε μια οθόνη υπολογιστή, ενώ συγχρόνως εξηγούσε σ’ ένα άλλο σκύλο που βρισκόταν δίπλα του: «Στο Ιnternet κανένας δεν ξέρει ότι είσαι σκύλος!»

2 Παρότι οι απαρχές του Internet τοποθετούνται στη δεκαετία του ’60 (με το περίφημο στρατιωτικό δίκτυο των Η.Π.Α. ARPAnet), η μαζική χρήση του δικτύου αρχίζει στη δεκαετία του ’90 μετά τη διάδοση του γραφικού περιβάλλοντος πλοήγησης, το οποίο κατέστη δυνατό λόγω της ανάπτυξης ενός νέου πρωτοκόλλου διασύνδεσης στο ευρωπαϊκό εργαστήριο φυσικής CERN που εδρεύει στην Ελβετία. Εκεί έγινε η δημιουργία αυτού που ονομάζουμε Παγκόσμιος Ιστός (World Wide Web -WWW), απ’ τον Tim Berners Lee και την ομάδα του. Σήμερα πια, οι περισσότεροι χρήστες του δικτύου ταυτίζουν τον Παγκόσμιο Ιστό με το ίδιο το Internet, αν και αυτή είναι μια υπεραπλουστευτική γενίκευση που μπορεί να μπερδέψει περισσότερο, παρά να εξηγήσει τη δομή του Διαδικτύου. Για μια σύντομη επισκόπηση των πρώτων φάσεων της ανάπτυξης του Internet βλ. Ν.Νεγροπόντης, 1995. Ψηφιακός κόσμος (μτφρ. Α. Κατσίκας), Καστανιώτης, Αθήνα, υστερόγραφο. Για την δημιουργία και τη διάδοση του Παγκόσμιου Ιστού βλ. Μ. Δερτούζος, 1998. Τι μέλλει γενέσθαι (μτφρ. Κ. Κουνινιώτη), Νέα Σύνορα-Λιβάνης, Αθήνα, κεφ. 1.


3 H δημόσια συζήτηση του θέματος σχετικά με τον έλεγχο του Διαδικτύου αντιδιαστέλλεται με το πλήθος των σχεδιών και ενεργειών μυστικών υπηρεσιών διαφόρων κρατών με σκοπό ακριβώς τον έλεγχο των διακινούμενων μέσω δικτύου πληροφοριών. Σχετικά με αυτές τις άγνωστες εν πολλοίς δραστηριότητες βλ. την πολύ καλή μελέτη του J. Guisnel, 1997. Πόλεμοι στον κυβερνοχώρο (Μυστικές υπηρεσίες και Internet) (μτφρ. Γ. Ζακοπούλου), Στάχυ, Αθήνα.

4 Παρ’ όλα αυτά, το γεγονός και μόνο ότι πολύ πριν υπάρξει η οποιαδήποτε σχετική νομοθεσία, τα λεγόμενα adult sites (πορνογραφικά) ζητούσαν στην πρώτη τους σελίδα να αποχωρήσουν από το χώρο τους όσοι χρήστες ήταν μικρότεροι από δεκαέξι ετών, αναιρεί μάλλον τον ιμπρεσσιονιστικό χαρακτήρα της παρατήρησης και επιβεβαιώνει την εμπειρική του διάσταση. Πρέπει βέβαια να σημειωθούν ότι: πρώτον, τα πορνογραφικά sites αποτελούν πολύ μεγάλο ποσοστό του περιεχομένου που διατίθεται στο διαδίκτυο και, δεύτερο, ότι -φυσικά!- δεν συνέβαινε τίποτα απολύτως αν ο πιτσιρικάς αγνοούσε την προειδοποίηση και συνέχιζε αμέριμνος το σερφάρισμά του. Η αυτολογοκρισία σε αυτή την περίπτωση ήταν απλώς ένα υποκριτικό τέχνασμα. Ανεξάρτητα όμως από την όποια αποτελεσματικότητα της τεχνικής που χρησιμοποιήθηκε, το γεγονός είναι ότι τα πορνογραφικά sites αποτελούν ένα καλό παράδειγμα αυτοεπιτήρησης στο διαδίκτυο.
5 M. Foucault, 1989. Επιτήρηση και τιμωρία, Η γέννηση της φυλακής (μτφρ. Κ. Χατζηδήμου, Ι. Ράλλη), Εκδόσεις Ράππα, Αθήνα, σελ.268
6
Σχετικά ακριβώς με θέματα επιτήρησης και ‘αστυνόμευσης’ του ψηφιακού κόσμου βλ. Ν. Νεγροπόντης, ό.π., κεφ. 4 με το χαρακτηριστικό τίτλο ‘Η αστυνομία των bits’.

7 M. Foucault, ό.π. 285

 Πηγή: 
ΑΠΟ
Εργασία του μεταπτυχιακού φοιτητή
Αντρέα Γιαννακουλόπουλου 
με τίτλο 
Η ΦΟΥΚΩΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΠΕΡΙ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑΣ
ΣΤΗΝ ΤΗΛΕΟΠΤΙΚΗ ΚΑΙ ΨΗΦΙΑΚΗ ΤΗΣ ΕΚΔΟΧΗ
 






Σχόλια

Δημοφιλείς αναρτήσεις από αυτό το ιστολόγιο

Ρατσισμός: Αίτια – Συνέπειες

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΟΝΣΤΡΟΥΚΤΙΒΙΣΜΟΣ

Η Γονεϊκότητα