Ψυχική υγεία στην τρίτη ηλικία



Η αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων (>65) αλλά και των υπερήλικων (>90) και των αιωνόβιων (>100) είναι ιδιαίτερα εμφανής τόσο στις βιομηχανικά ανεπτυγμένες όσο και στις υπό ανάπτυξη χώρες. Το 1950, 23 ηλικιωμένοι αντιστοιχούσαν σε 100 νέους, ενώ το 2050 προβλέπεται ότι 110 ηλικιωμένοι θα αντιστοιχούν σε 100 νέους. Παράλληλα όμως με τις αλλαγές στον πληθυσμό των ηλικιωμένων, σήμερα υπάρχουν και αλλαγές στον οικογενειακό ιστό, με ιδιαίτερη έμφαση στη νεότητα, την καλή σωματική κατάσταση, την παραγωγικότητα, ενώ ταυτόχρονα η κοινωνία απωθεί τους υπερήλικες στο περιθώριο της ζωής. Οι ίδιοι αισθάνονται συχνά ανεπιθύμητοι, ξένοι σε έναν κόσμο που προορίζεται μόνο για τους νέους, καθώς απορρίπτονται ως μη παραγωγικά άτομα. Οι ηλικιωμένοι αποξενώνονται από τον παραδοσιακό ρόλο με τη γρήγορη μετάβαση από τον ενεργό/παραγωγικό ρόλο στη συνταξιοδότηση, χωρίς κάποια προετοιμασία που να περιλαμβάνει επαναπροσδιορισμό των προσωπικών ρόλων, στόχων και προσδοκιών.

Ο ηλικιωμένος σήμερα βρίσκεται αντιμέτωπος με τις παραπάνω δυσκολίες, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να αντιμετωπίζει και προβλήματα που σχετίζονται τόσο με σωματι- κή όσο και με την ψυχική υγεία. Τις περισσότερες φορές, τα συμπτώματα που αφορούν την ψυχική υγεία δεν αναφέρονται από τους ηλικιωμένους, οι οποίοι είτε διακατέχονται από στωικισμό (ο οποίος εκφράζεται με το σκεπτικό «Δεν υπάρχει λόγος να ανησυχεί κανείς») είτε γιατί τα περισσότερα από τα συμπτώματα τα αποδίδουν στο γήρας («Τι περιμένεις, έχω πια γεράσει»). Οι ηλικιωμένοι δεν μπορούν να ερμηνεύσουν και να εξη-
γήσουν τα συμπτώματα/παράπονα και τις επιπτώσεις τους, όπως τη σημαντική απώλεια ανεξαρτησίας, τη γνωσιακή δυσλειτουργία και τη σωματική δυσφορία που μπορεί να είναι αποτελέσματα μάλλον κατάθλιψης παρά της καθαυτό διαδικασίας του γήρατος. Τα συμπτώματα/παράπονα μπορεί επίσης να μην λαμβάνονται υπόψη από τον οικογενειακό γιατρό και συνεπώς να υποτιμούνται.

Τα γηρατειά, όπως και κάθε άλλη περίοδος της ζωής, ενέχουν τους δικούς τους κινδύνους, τις δικές τους ασθένειες. Στο παρελθόν, όροι όπως «γήρας», «οργανικό εγκεφαλικό σύνδρομο» ή «σύγχυση τρίτης ηλικίας» χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν ένα ηλικιωμένο άτομο που είχε δυσκολίες στη σκέψη και τη μνήμη. Η κατανόηση του τι είναι φυσιολογική και τι μη φυσιολογική γήρανση έχει προχωρήσει τόσο ώστε να χρησιμοποιούνται νέοι όροι. Έτσι, ως άνοια ορίζουμε μια γενική διαταραχή των γνωστικών λειτουργιών της μνήμης, της κατανόησης και της κρίσης. H άνοια είναι είτε αποτέλεσμα της νόσου του Αλτσχάιμερ είτε αποτέλεσμα άλλων νευροεκφυλιστικών διαδικασιών (με-τωποκροταφική άνοια) και όχι φυσικό αποτέλεσμα της γήρανσης αλλά μάλλον οχληρό πρόβλημα υγείας, το οποίο ωστόσο δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση «σύγχρονη πανού-
κλα» (Θ. Καραβάτος).

Το πρόβλημα της άνοιας είναι υπαρκτό και διαφοροποιείται από άλλα προβλήματα υγείας, δεδομένου ότι δεν είναι αποκλειστικά ιατρικό αλλά και κοινωνικό, λαμβάνοντας υπόψη την επιβάρυνση που προκαλεί μέσα από μια διαδικασία μακροχρόνιας φροντίδας και παρουσίας σε υψηλά ποσοστά ψυχιατρικών συμπτωμάτων. Η άνοια, με τα ψυχιατρικά συμπτώματα που τη συνοδεύουν, προκαλεί σοβαρή επιβάρυνση στους ανθρώπους που υποστηρίζουν και ζουν μαζί με τον ασθενή. Η επιβάρυνση είναι είτε ψυχολογική–με αίσθημα εγκλωβισμού, συναισθήματα άγχους, κατάθλιψης, σωματικής εξάντλησης– είτε αντικειμενική –απηχεί τις διαφορετικές αρνητικές επιπτώσεις που βιώνουν οι
στενοί συγγενείς ή /και φροντιστές στις καθημερινές δραστηριότητες, στις σχέσεις στην οικογένεια, στην εργασία και σε χρήματα που πρέπει να διαθέσουν για τη φροντίδα του ασθενούς έτσι ώστε να εξασφαλίσουν αξιοπρεπή ποιότητα ζωής. Τα πιο συνηθισμένα συμπτώματά της ξεκινούν με τα «4 Α»: αμνησία (ιδίως στα αρχικά στάδια της νόσου, ο ασθενής ρωτά την ίδια ερώτηση ξανά και ξανά και χάνει συνήθως τα προσωπικά του αντικείμενα), αφασία (ο ασθενής δυσκολεύεται να επικοινω-
νήσει με τους άλλους και να καταλάβει τι του λένε), απραξία (αδυνατεί να εκτελέσει τις καθημερινές δραστηριότητες: δεν μπορεί να πλυθεί, να ντυθεί, να χτενιστεί, να ανάψει την τηλεόραση, να κόψει ψωμί, κ.λπ.), αγνωσία (δυσκολεύεται να αναγνωρίσει αυτό που βλέπει, δεν αναγνωρίζει αντικείμενα).

Στις μέρες μας, η θεραπεία που περιλαμβάνει και φάρμακα αλλά και μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις είναι συμπτωματική, ενώ στο μέλλον πιθανόν να βασίζεται στη χρήση βιοδεικτών. Η πρόληψη περιλαμβάνει την εφαρμογή κατάλληλων μέτρων, ανάμεσα στα οποία θα μπορούσε να είναι ο εντοπισμός ατόμων υψηλού κινδύνου στον γενικό πληθυσμό και η διαχείριση των παθολογικών τους προβλημάτων, όπως η ρύθμιση της αρτηριακής υπέρτασης, της κολπικής μαρμαρυγής και του σακχαρώδους διαβήτη. Η εφαρμογή μέτρων που εξασφαλίζουν την καλή υγεία (αντιμετώπιση της παχυσαρκίας και προσεκτική διατροφή, σωματική και πνευματική άσκηση) φαίνεται να αποτελούν
μερικά ακόμη όπλα στην πρόληψη, χωρίς εντούτοις να σημαίνει ότι εξασφαλίζουν την απόλυτη προστασία από τη νόσο. Ένα ακόμη σημαντικό βήμα είναι η άμεση διαχείριση ψυχοπιεστικών γεγονότων (όπως το πένθος) που αυξάνουν τον κίνδυνο κατάθλιψης στην τρίτη ηλικία, η οποία θεωρείται παράγοντας κινδύνου για την εμφάνιση άνοιας.
Ο εντοπισμός απότομων αλλαγών στην προσωπικότητα του οικείου, λόγου χάρη, και η καλύτερη ενημέρωση του κοινού για τις εκδηλώσεις της νόσου μπορούν να συνδράμουν στην έγκαιρη αναγνώριση και την άμεση εφαρμογή της θεραπείας. Η κατάθλιψη είναι περισσότερο συχνή από οποιαδήποτε άλλη συναισθηματική διαταραχή στην τρίτη και την τέταρτη ηλικία.

Η πρόγνωση είναι δυσμενής εφόσον δεν αντιμετωπισθεί με την κατάλληλη φαρμακευτική αγωγή, αφενός επειδή συνοδεύεται από μεγάλου βαθμού θνησιμότητα και αφετέρου επειδή οι ασθενείς άνω των 65 ετών με κατάθλιψη παρουσιάζουν εντονότερη αυτοκαταστροφικότητα σε σύγκριση με οιαδήποτε άλλη ομάδα ασθενών. Η κατάθλιψη στην τρίτη ηλικία έχει χαρακτηρισθεί ως «σύνδρομο του χαμαιλέοντα»: στην κλινική εικόνα δεν προεξάρχουν οι διαταραχές του συναισθήματος αλλά κυρίως οι διαταραχές της συμπεριφοράς και των γνωστικών λειτουργιών. Μια πρόσφατη επιδημιολογική μελέτη στην Ευρώπη έδειξε ότι από τους ασθενείς με κατάθλιψη οι οποίοι επισκέπτονται τον γιατρό μόνο το 10% λαμβάνει αντικαταθλιπτική αγωγή, ενώ σε όσους διαγιγνώσκεται κατάθλιψη μόνο ένα 25% λαμβάνει αγωγή. Στα πλαίσια της πρόληψης, είναι σημαντικό η τελευταία να εστιάζει σε συγκεκριμένους πληθυσμούς, όπως σε άτομα με πρόσφατης
έναρξης σωματική νόσο (στους προηγούμενους 3 μήνες), χρόνια νόσο που προκαλεί αναπηρία, πρόσφατο πένθος (τους τελευταίους 3-6 μήνες), απομονωμένα κοινωνικά άτομα και ασθενείς οι οποίοι παραπονούνται για χρόνια προβλήματα αϋπνίας. Οι κοινωνικοί παράγοντες είναι ιδιαίτερα συνδεδεμένοι με τον κίνδυνο νόσησης από κατάθλιψη και μάλιστα επηρεάζουν αρνητικά την πορεία της νόσου. Οι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες θα μπορούσαν να χωριστούν σε γεγονότα ζωής (life events) και σε χρόνιες ψυχοπιεστικές καταστάσεις. Από τα αρνητικά γεγονότα ζωής, τα πλέον σημαντικά είναι το πένθος για συγγενείς ή άλλα προσφιλή πρόσωπα, η απώλεια σημαντικού ανθρώπου, ο χωρισμός, η οξεία εμφάνιση παθολογικού προβλήματος ή ασθένειας, η απειλή για
την υγεία κάποιου προσφιλούς προσώπου, τα σοβαρά οικονομικά προβλήματα, οι κακές σχέσεις με άλλα μέλη της οικογένειας. Ειδικά ο θάνατος, ή το πένθος που ακολουθεί τον θάνατο προσφιλούς προσώπου, αποτελεί υψηλό παράγοντα κινδύνου για την ανάπτυξη τόσο ελάσσονος όσο και μείζονος συναισθηματικής διαταραχής. Τα οικονομικά προβλή ματα στην τρίτη ηλικία συνδέονται με αυξημένα ποσοστά καταθλιπτικών συμπτωμάτων.Είναι γεγονός πλέον ότι και ο ηλικιωμένος δεν μπορεί να διαλάθει ψυχικών προβλημάτων και ότι τα ψυχικά προβλήματα δεν είναι η φυσιολογική κατάληξη της βιολογικής διαδικασίας της γήρανσης. Μπορεί η νευροεκφυλιστική διαδικασία να έχει ως κύριο πα-
ράγοντα κινδύνου την ηλικία και η κατάθλιψη τη μοναξιά και τις απώλειες, και στις δύο περιπτώσεις όμως η αιτιολογία είναι πολυπαραγοντική και παρουσιάζει τις ιδιαιτερότητες της ηλικίας, είτε είναι βιολογικές είτε κοινωνικές. Η αλήθεια πιθανόν να περικλείεται στη φράση
 ότι «και η τρίτη ηλικία έχει ψυχή»,
συνάμα όμως και στην παραδοχή ότι
«και η τρίτη ηλικία πονάει στην ψυχή»

.Αντώνιος Μ. Πολίτης,
ψυχίατρος, Επ. Καθηγητής ΕΚΠΑ στην Ψυχιατρική Κλινική
του Αιγινήτειου Νοσοκομείου
Συνεργάτης στην Πανεπιστημιακή Ψυχιατρική Κλινική
του Νοσοκομείου The John’s Hopkins,
Τμήμα Νευροψυχιατρικής και Ψυχογηριατρικής
πηγή:
ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ
Ψυχική υγεία υγεια
σύγχρονες προσεγγίσεις - προβληματισμοί
πίνακας: Francis Bacon

Σχόλια