Η Εσωτερίκευση

κοινωνικοποίηση 18

Σύμφωνα με τους φυσικούς όρους επιβίωσις κάθε νέος οργανισμός πρέπει να βρει τρόπους για να προσαρμοστεί στο περιβάλλον και να αποτελέσει μέρος του. Η τάση του λοιπόν είναι να “μάθει” γρήγορα τους όρους διαβίωσις, πράγμα που επιτυγχάνει δια μέσου της προσαρμογής της συμπεριφοράς του, ώστε να δημιουργήσει μια σχέση ηρεμίας και ισορροπίας μαζί του.

Από την σκοπιά των θεωριών της Μάθησης, η “εσωτερίκευση”, συνοψίζεται στην ικανότητα του υποκειμένου για εκμάθηση συμπεριφορών, ιδεών, καταστάσεων. Στόχο έχει, μέσω της αφομοίωση και αποδοχής των κοινωνικών κανόνων, την αποφυγή της απόρριψης του υποκειμένου και την ομαλή κοινωνικοποίηση του. Σύμφωνα επίσης με αυτό το μηχανισμό επιτυγχάνεται αναπαραγωγή και η συνοχή της κοινωνίας.

Ο Φρόιντ, από την μεριά της ψυχανάλυσης περιέγραψε και όρισε στις αρχές του περασμένου αιώνα την εσωτερίκευση, σαν έναν από τους βασικούς “μηχανισμούς άμυνας του εγώ”.

“Η εσωτερίκευση ή ταυτοποίηση είναι μια ψυχολογική διεργασία με την οποία το υποκείμενο αφομοιώνει πλευρές, ιδιότητες και χαρακτηριστικά του άλλου και μεταμορφώνεται πλήρως ή εν μέρει στην βάση του προτύπου που ο άλλος του προσφέρει. Η προσωπικότητα συγκροτείται και διαφοροποιείται μέσω μιας σειράς ταυτίσεων”

Ο Ρόναλντ Λαίγκ1 συνιδρυτής με τον Ντέιβιντ Κούπερ και τον Ε. Έστερσον της Αντιψυχιατρικής σχολής στην Αγγλία το 1960, προχωρά ακόμα πάρα πέρα αυτό το συλλογισμό, γράφει:

“Η οικογένεια σαν σύστημα είναι εσωτερικευμένη. Οι σχέσεις μεταξύ των στοιχείων και συνόλων στοιχείων είναι αυτές που εσωτερικεύονται και όχι τα στοιχεία απομονωμένα. Τα στοιχεία μπορεί να είναι πρόσωπα, πράγματα ή εν μέρη αντικείμενα Οι γονείς εσωτερικεύονται σαν κοντινοί η αποκομμένοι. Η μητέρα και ο πατέρας μπορούν να συγχωνευτούν σε ένα κράμα γονικής μήτρας ή να αποσυνδεθούν σε τμήματα που δια τέμνουν τους συνήθεις προσωπικούς διαμελισμούς. Η σεξουαλική σχέση όπως την θεωρεί το παιδί κατέχει θέση πυρήνα σε κάθε εσωτερικευμένη οικογένεια. Τα μέλη της οικογένειας μπορούν να αισθάνονται, λιγότερο ή περισσότερο μέσα ή έξω από οποιοδήποτε μέρος ή όλο της οικογένειας ανάλογα με το πόσο αισθάνονται ότι οι ίδιοι, ότι έχουν εσωτερικεύσει την οικογένεια και βρίσκονται στο εσωτερικό του συνόλου των σχέσεων που χαρακτηρίζει την εσωτερική οικογένεια των άλλων μελών της οικογένειας”

Και Ντέιβιντ Κούπερ το 1970 τον συμπληρώνει:

“ Όσο διαρκεί η οικογενειακή εκμάθηση, το πρώτο πράγμα που μαθαίνει κανείς είναι πως δεν αρκεί από μόνος του για να υπάρξει στο κόσμο τούτο. Εκπαιδεύεται διεξοδικά πώς να χάνει την κυριότητα του ίδιου του εαυτού και να ζήσει προσκολλημένος, έτσι ώστε να προσκολλά κομμάτια άλλων ανθρώπων στον εαυτό του και ύστερα να αγνοεί την διαφορά ανάμεσα στην ετερότητα στον εαυτό του και στην ταυτό-ομοιότητα του εαυτού του. Αυτή είναι η αλλοτρίωση, με την έννοια μιας παθητικής υποταγής στην εισβολή των άλλων, αρχικά, των άλλων της οικογένειας”2.

Είτε μέσω της Ψυχαναλυτικής θεωρίας, είτε μέσω της θεωρίας της Μάθησης, η “εσωτερίκευση”, ή, η μάθηση έχουν σαν αντικείμενο την κοινωνικοποίηση του ατόμου μέσω της ταύτισης, κατ' αρχάς των οικογενειακών προτύπων και μετά των κοινωνικών, εφόσον τα κοινωνικά πρότυπα κτίζονται πάνω στα οικογενειακά. Η έννοια όμως της παθητικής εισβολής του άλλου την οποία θέτει σαν ερώτημα ο Ντέιβιντ Κούπερ παραπέμπει στην έννοια του ελέγχου, ή μη, αυτού του μηχανισμού από του υποκείμενο.

Αυτό που ισχυρίζονται λοιπόν ο Ρόναλντ Λαίγκ και ο Ντέιβιντ Κούπερ είναι ότι, η “εσωτερίκευση” σαν μηχανισμός ξεπερνά, τις περισσότερες φορές την λειτουργία της κοινωνικοποίησης και χρησιμεύει σαν μηχανισμό καταπίεσης, ο οποίος μάλιστα λειτουργεί εσωτερικά.

Την ίδια περίπου θέση παίρνει και ο Φριτς Περλς θεωρητικός της θεραπείας Γκεστάλτ. Γι' αυτόν η εσωτερίκευση παρουσιάζεται σαν ενδοβολή, δηλαδή αποτελεί μια εισβολή του “ άλλου', χωρίς να μπορεί το υποκείμενο να την ελέγξει. Αυτή η ανεξέλεγκτη εισβολή εμποδίζει την ελεύθερη ανάπτυξη του περιορίζοντας την κριτική σκέψη και την ωρίμανσή του. Αυτό έχει επακόλουθο την προβληματική ανάπτυξη της αυτονομίας του. Με αυτή την μορφή, η “εσωτερίκευση” αποτελεί ένα ασυνείδητο μηχανισμό πίεσης που λειτουργεί τόσο στην παιδική ηλικία, όσο και στα μετέπειτα στάδια ανάπτυξης του υποκειμένου και διαμορφώνεται πρώτα από την οικογένεια και μετά από την κοινωνία.

Έτσι μπορούμε να πούμε ότι στα πρώτα βήματα του υποκειμένου στην ζωή, η οικογένεια, βρίσκεται “έξω”, αλλά και “μέσα” του. Οι καταστάσεις που το πιέζουν, τις περισσότερες φορές, δεν είναι “εξωτερικές”, αλλά “εσωτερικές”, ασυνείδητες.

Ο Κορνήλιος Καστοριάδης και ο Ζ. Λακάν λένε “ότι οι “άλλοι”, ή "ο λόγος" του άλλου  αποτελούν το περιεχόμενο του ασυνειδήτου. Επίσης ξεκαθαρίζουν όπως και οι θεωρητικοί που αναφέραμε, ότι η “εσωτερίκευση” ξεφεύγει από την μορφή της κοινωνικοποίησης και δεν λειτουργεί μόνο σαν μηχανισμός άμυνας του υποκειμένου αλλά μετατρέπεται πολύ εύκολα σε μηχανισμό καταπίεσης.

Όπως γράφουν, αν σκεφθούμε ότι το ασυνείδητο έχει νόμους, τότε, εφόσον το περιεχόμενο του, είναι οι άλλοι, ο νόμος του ασυνειδήτου είναι ο νόμος του "εσωτερικευμένου άλλου", ή "ο νόμος του λόγου του άλλου". Σε αυτή την περίπτωση το άτομο που κατευθύνεται από το ασυνείδητο είναι ένα άτομο ετερόνομο.

Το άτομο είναι δεσμευμένο από την παρουσία του "εσωτερικευμένου άλλου", η οποία δέσμευση, αναπαράγεται σε κάθε συνάντηση του εγώ με τον “άλλο”. Άρα η ανεξέλεγκτη “εσωτερίκευση” δημιουργεί ένα διχασμό μέσα στο εγώ, του οποίου τη λειτουργία περιγράφει πολύ ωραία ο Εμμανουήλ Λεβινάς. 3,

“Η βία, γεννιέται, πράγματι, από την αντίθεση, δηλαδή την εσωτερική σχάση του είναι, σε Ίδιο και Άλλο”.

Και μας λέει επίσης, πως μπορεί να ξεφύγει το υποκείμενο από αυτή την κατάσταση...

“Αυτή η ταύτιση συναντά την ελευθερία στο βαθμό που το εγώ μπορεί πάντα να ανακτά τον εαυτό του παρά τις συναντήσεις του με κάθε άλλο και υπό την έννοια αυτή, να μην προσκρούει σε τίποτα και να μην περιορίζεται από κανένα άλλο”.

Ο Κορνήλιος Καστοριάδης μας κάνει πιο ξεκάθαρη αυτή την ανάκτηση του εαυτού σαν λειτουργία, όταν μιλάει, όχι για την αποφυγή του “εσωτερικευμένου” λόγου του άλλου, αλλά για την δημιουργία ενός εσωτερικού διάλογου μαζί του. Ο διάλογος αυτός αποτελεί το περιεχόμενο της διαπραγμάτευσης του υποκειμένου με στόχο την διαμόρφωση του “εσωτερικευμένου" λόγου του άλλου σαν δικού του λόγου. Δηλαδή την μετατροπή της "εσωτερικεύσης" από στοιχείο ανεξέλεγκτης ενδοβολής του «έξω» στο «μέσα», σε στοιχείο απελευθέρωσης και «διαύγασης» όπως έλεγε , του εαυτού και του κόσμου.

Βιβλιογραφία:
1Ροναλντ Λαιγκ : "Η πολιτική της οικογένειας"
2 Ντέιβιντ Κούπερ “Ο θάνατος της οικογένειας”
3 Εμμανουήλ Λεβινάς "Ελευθερία και εντολή"

Κερεντζής Λάμπρος

πίνακας: Alain AZAD