Η κατάθλιψη σε παιδιά και εφήβους
Κατάθλιψη 1
Η κατάθλιψη είναι ένα σοβαρό πρόβλημα υγείας που μπορεί να επηρεάσει άτομα όλων των ηλικιών, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών και των εφήβων. Πρόκειται, λοιπόν, για μία ψυχική ασθένεια που επηρεάζει όλο το σώμα και έχει αντίκτυπο στον τρόπο που ένα άτομο αισθάνεται, σκέφτεται και συμπεριφέρεται.
Έρευνες που έχουν γίνει στο γενικό πληθυσμό, έχοντας ως στόχο την ανίχνευση της προδιάθεσης στην κατάθλιψη σε άτομα υγιή, δείχνουν ότι το 2% έως 4% των παιδιών και 4 έως 8% των εφήβων πάσχουν από κατάθλιψη. Το ποσοστό αυτό αυξάνει όταν πρόκειται για κλινικούς πληθυσμούς. Για παράδειγμα, έχει υπολογιστεί ότι 1 στα 5 παιδιά που παραπέμπονται σε ψυχιατρικά τμήματα παρουσιάζουν καταθλιπτική συμπτωματολογία. Στην Ελλάδα σε μία έρευνα (Μαδιανός 1993) που συμπεριέλαβε 1316 εφήβους ηλικίας 12 – 17 ετών διαπιστώθηκαν ιδιαίτερα αυξημένα ποσοστά κατάθλιψης ( 20,3 %). Σε πολλές χώρες η αυτοκτονία είναι μια από τις τρεις πιο κοινές αιτίες θανάτου σε άτομα ηλικίας 15-34 ετών. Οι περισσότεροι έφηβοι που αποπειρώνται να αυτοκτονήσουν πάσχουν από κάποιας μορφής συναισθηματική διαταραχή.
Είναι λοιπόν εξαιρετικά σημαντικό οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί και άλλοι που φροντίζουν παιδιά να γνωρίζουν για την κατάθλιψη στη παιδική και εφηβική ηλικία. Η έγκαιρη αναγνώριση των συμπτωμάτων της πάθησης και η θεραπεία δημιουργούν τις καλύτερες προϋποθέσεις για την προστασία του παιδιού από μελλοντικά προβλήματα σε ψυχικό και κοινωνικό επίπεδο.
Ωστόσο, πολλά παιδιά και έφηβοι που υποφέρουν από κατάθλιψη δεν παίρνουν τη θεραπεία που χρειάζονται. Οι λόγοι είναι πολλοί:
· Αρχικά είναι δύσκολο να γίνει αποδεκτό ότι ένα παιδί ή ένας έφηβος παρουσιάζει κατάθλιψη. Επιπρόσθετα δεν γίνεται έγκαιρα αντιληπτό ότι τα συμπτώματα που παρουσιάζει το παιδί ή ο έφηβος ανήκουν στο φάσμα της κατάθλιψης. Και αυτό συμβαίνει επειδή πολλές συμπεριφορές όπως (αυτοεκτίμηση, διατροφικές συνήθειες, εκνευρισμός και ευερεθιστότητα) που σηματοδοτούν το πέρασμα του παιδιού στην εφηβεία, λόγω συχνότητας και έντασης γίνονται παθολογικές.
· Συχνά οι γονείς πιστεύουν ότι οι διαταραχές που παρουσιάζει το παιδί τους είναι παροδικές ή ότι είναι μία αντίδραση σε κάποιο γεγονός που έχει συμβεί. Η αδυναμία ανίχνευσης του καταθλιπτικού προβλήματος αφήνει το παιδί χωρίς βοήθεια μαζί με τους κινδύνους της επιδείνωσης.
· Υπάρχει επίσης, ο φόβος εκ μέρους της οικογένειας ότι εάν ένα παιδί οδηγηθεί σε ψυχίατρο για πρόβλημα κατάθλιψης, πιθανόν αυτό να ερμηνευτεί διαφορετικά από το περιβάλλον τους. Οι πιθανές αντιδράσεις των φίλων, των συγγενών, των συμμαθητών ή άλλων από το περιβάλλον του παιδιού, αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα για τους γονείς τόσο για την αναγνώριση όσο και για την κατάλληλη αντιμετώπιση του προβλήματος της κατάθλιψης σε παιδιά και εφήβους. Με απλά λόγια οι γονείς φοβούνται το στιγματισμό του παιδιού τους.
· Δεν είναι επίσης αμελητέες στις δυσκολίες των γονιών για την αντιμετώπιση του προβλήματος, οι φοβίες για τις πιθανές παρενέργειες των ψυχοφαρμάκων που χορηγούνται για την θεραπεία της κατάθλιψης.
Η εκδήλωση της νόσου οφείλεται σε οργανικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες. Στη πρώτη περίπτωση όσον αφορά τις οργανικές αιτίες της νόσου γνωρίζουμε ότι ορμονικές διαταραχές μπορούν να επηρεάσουν την εκδήλωσή της . Επίσης ορισμένες άλλες διαταραχές της ανάπτυξης του παιδιού και του εφήβου όπως μαθησιακές δυσκολίες, προβλήματα συγκέντρωσης και προσοχής συνοδεύονται από αυξημένο κίνδυνο για κατάθλιψη.
Στη δεύτερη περίπτωση η παιδική κατάθλιψη έχει συνδεθεί με αρνητικά γεγονότα ζωής (όπως καταστάσεις παραμέλησης και συναισθηματικής αποστέρησης) κυρίως απώλειες. Τέτοια γεγονότα , όπως το διαζύγιο, ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, αποστέρηση ενός προσώπου ή ενός αντικειμένου, μόνα τους ή σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες κινδύνου (π.χ. έλλειψη υποστήριξης) σηματοδοτούν την έναρξη της κατάθλιψης. Επίσης, μη σοβαρά στρεσογόνα γεγονότα, όπως δυσκολίες στις σχέσεις με τους φίλους (άσκηση βίας ενδοσχολικής) ή με τους γονείς, προβλήματα στο σχολείο, ανευρίσκονται συχνά στη διάρκεια του χρόνου της έναρξης που προηγείται της κατάθλιψης.
Ο τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού και του έφηβου που πάσχει από κατάθλιψη είναι διαφορετικός από αυτόν του ενήλικα με κατάθλιψη.
Ποια είναι όμως εκείνα τα χαρακτηριστικά που θα πρέπει να μας ανησυχήσουν και να αναζητήσουμε τη βοήθεια ειδικού;
αυξημένος εκνευρισμός και ευερεθιστότητα, ακόμα και οι πιο μικρές δυσκολίες φέρνουν εκνευρισμό και θυμό που το παιδί ή ο έφηβος δεν μπορεί να διαχειριστεί. Γονείς παιδιών που νοσούν από κατάθλιψη αναφέρουν χαρακτηριστικά «δεν μπορεί να παραμείνει στη θέση του, είναι ανήσυχο και νευρικό». Αυτά τα διαστήματα ευερεθιστικότητας διακόπτονται συχνά από διαστήματα απάθειας,
Η μείωση της ψυχοκινητικότητας εκδηλώνεται συνήθως με απομάκρυνση από φίλους και από δραστηριότητες από τις οποίες το παιδί αντλούσε χαρά και ικανοποίηση στο παρελθόν (το παιδί δεν επισκέπτεται πια τους φίλους του, ή δεν κάνει καθόλου φίλους και περνά τον περισσότερο χρόνο του μόνο, ενώ δραστηριότητες που το ευχαριστούσαν στο παρελθόν δεν έχουν πλέον ενδιαφέρον). Παρουσιάζει μία εικόνα χαμηλής ενεργητικότητας και κόπωσης. Είναι λιγότερο χαμογελαστό, υπερβολικά υπάκουο έως αδιάφορο σε ότι συμβαίνει γύρω του.
πολλές απουσίες από το σχολείο και σημαντική μείωση στη σχολική επίδοση :το παιδί χάνει πολλά μαθήματα και η επίδοσή του στα μαθήματα μειώνεται σε σημαντικό βαθμό.
αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες : συνήθως απώλεια της όρεξης που έχει ως αποτέλεσμα απώλεια βάρους. Μερικές φορές αύξηση της όρεξης και παρηγοριά στο φαγητό.
προβλήματα στον ύπνο :το παιδί μπορεί να ξυπνά πολλές φορές κατά τη διάρκεια της νύχτας ή να μην μπορεί να ξυπνήσει το πρωί.
αναποφασιστικότητα, έλλειψη συγκέντρωσης :παιδιά που ήταν καλά οργανωμένα στο παρελθόν φαίνεται να ξεχνούν, να μην μπορούν να οργανώσουν το χρόνο και τις δραστηριότητές τους ή να συγκεντρωθούν σε ό,τι κάνουν
υπερβολικά συναισθήματα ενοχής και ανικανότητας,: φράσεις όπως «Είμαι χαζός» ή «Εγώ φταίω για όλα» είναι συχνές στο καταθλιπτικό παιδί.
απουσία ενθουσιασμού ή κινήτρου και χαμηλή αυτοεκτίμηση: αδυνατούν ή αρνούνται να αξιολογήσουν σωστά τις δυνατότητές τους και αισθάνονται αμηχανία, όταν οι άλλοι τους επαινούν. Θεωρούν ότι δεν αξίζουν την προσοχή και τη φροντίδα των άλλων, αλλά ακόμα και όταν την δέχονται την αντιμετωπίζουν καχύποπτα.
συχνά παράπονα για κεφαλαλγίες και πόνους στο στομάχι: τα συμπτώματα αυτά συνήθως απορρέουν από την αλλαγή των διατροφικών συνηθειών
θλίψη και απελπισία: τις περισσότερες ημέρες της εβδομάδας και για αρκετές ώρες της ημέρας το παιδί κλαίει και είναι θλιμμένο
Μπορεί να παρουσιάσει επιπλέον αντικοινωνικές συμπεριφορές: το σκάνε από το σπίτι, λένε συνεχώς ψέματα , κλέβουν από μαγαζιά.
Χρήση ουσιών και κατάχρηση αλκοόλ: πολλές φορές οι έφηβοι επειδή δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν το συναισθηματικό κενό που νιώθουν καταφεύγουν στη χρήση ουσιών πιστεύοντας ότι θα τους βοηθήσει να αισθανθούν καλύτερα.
επαναλαμβανόμενες σκέψεις θανάτου και αυτοκτονίας : αρκετές φορές ένας έφηβος που είναι θυμωμένος μπορεί να πει τη φράση «Μακάρι να πέθαινα». Η αυτοκτονία όμως είναι μια πραγματικότητα ακόμη και για τα παιδιά και τους εφήβους. Όταν μια τέτοια φράση προέρχεται από τα χείλη ενός παιδιού ή εφήβου με κατάθλιψη, θα πρέπει πάντα να λαμβάνεται πολύ σοβαρά υπόψιν.
Όταν μερικά από τα προαναφερόμενα συμπτώματα επιμείνουν για περισσότερο από δύο εβδομάδες, οι προβληματισμοί πρέπει να συζητηθούν με την οικογένεια ή με ένα στενό φίλο ή με ένα δάσκαλο του παιδιού και του εφήβου πριν γίνει ένα βήμα παραπέρα. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να επισημάνω ότι στην περίπτωση του εφήβου ο κίνδυνος της μη διάγνωσης οφείλεται στο γεγονός ότι παρόλο που τα συμπτώματα αυτά υπάρχουν, ο έφηβος τα αρνείται εφησυχάζοντας τους γονείς του, έχοντας την ψευδαίσθηση ότι μπορεί να τα καταφέρει μόνος του. Σε αυτή τη περίπτωση η πρόγνωση είναι αρκετά δυσοίωνη με υψηλό κίνδυνο συνύπαρξης της κατάθλιψης με άλλες ψυχικές διαταραχές. Επιπλέον ο κίνδυνος αυτοκτονίας σε νεαρά άτομα είναι αρκετά υψηλός.
Αν οι γονείς ή άλλα ενήλικα πρόσωπα στη ζωή του παιδιού ή του εφήβου υποψιάζονται την ύπαρξη κατάθλιψης, θα πρέπει να αναζητήσουν εξειδικευμένη βοήθεια. Η κατάθλιψη θεραπεύεται. Η έγκαιρη διάγνωση και αντιμετώπιση της είναι πολύ σημαντική. Η διάγνωση γίνεται μέσα από την εκτίμηση του παιδιού ή του εφήβου και της οικογένειάς του, με τη βοήθεια ψυχολογικών tests. Γενικότερα, η συνεργασία της οικογένειας και του σχολικού περιβάλλοντος είναι απαραίτητη και αναγκαία για την αντιμετώπιση της κατάθλιψης.
Η ατομική ψυχοθεραπεία του παιδιού και του εφήβου μπορεί να έχει επίσης καλά αποτελέσματα. Καινούργιες ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις όπως η παιγνιοθεραπεία (play therapy) μπορούν να βοηθήσουν το παιδί να επεξεργαστεί τα καταθλιπτικά συναισθήματα μέσα από το παιχνίδι. Η αλλαγή των στάσεων, των αντιλήψεων και των συμπεριφορών μέσα στην οικογένεια μέσω οικογενειακών συναντήσεων με ειδικούς ψυχοθεραπευτές (θεραπεία οικογένειας) είναι καθοριστικής σημασίας.
Φαρμακευτική αγωγή δίνεται σπάνια στα παιδιά σε πολύ σοβαρές μορφές κατάθλιψης που συνήθως συνυπάρχουν με οργανικά αίτια (άλλες ασθένειες).
κα. Σβάρνα Χριστίνα, ψυχολόγος
Σχόλια