Μετανάστες/τριες και ΜΜΕ

  Παρουσίαση των μεταναστών/τριών και διαμόρφωση της κοινής γνώμης μέσω της είδησης

Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης έχουν σημαντική επίδραση στη διαδικασία ένταξης των μεταναστών/τριών και των μειονοτήτων στις κοινωνίες των χωρών υποδοχής. Ιδιαίτερη συζήτηση γίνεται για την αντιμετώπιση των μουσουλμάνων μεταναστών/τριών από τον τύπο μετά τις εκδηλώσεις διακρίσεων εις βάρος των μουσουλμανικών κοινοτήτων και την αυξανόμενη ισλαμοφοβία στην Ευρώπη, ύστερα από τις τρομοκρατικές επιθέσεις στις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Μαδρίτη.

Τα ΜΜΕ συνήθως έχουν αρνητική στάση απέναντι στους μετανάστες/τριες κάνοντας χρήση των στερεοτύπων απέναντι στην ύπαρξη του διαφορετικού. Εμποδίζουν έτσι τις προσπάθειες να δημιουργηθεί αίσθηση εμπιστοσύνης μεταξύ των μεταναστών/τριών και της κοινωνίας, ως μέτρο για ομαλή κοινωνική ένταξη. Η διαφορά δε συνιστά μειονεξία. Η ομαλή κοινωνική ένταξη σημαίνει ένταξη με παράλληλη διατήρηση των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων και όχι πλήρη προσαρμογή στο νέο πολιτισμό. Ιδιαίτερη σημασία σε αυτή τη διαδικασία έχει η δράση σε εθνικό επίπεδο της ισορροπημένης παρουσίασης των μουσουλμανικών κοινοτήτων από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Αυτό συμβαίνει γιατί το οικουμενικό φαινόμενο της μετανάστευσης δεν αποτελεί ηθικής τάξης πρόβλημα. Είναι πρωτίστως πολιτικό και κοινωνικό πρόβλημα.

Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης κατέχουν μια σαφή θέση στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης σχετικά με την καθιέρωση και τη διάδοση κοινών πολιτιστικών αναφορών καθώς και με την παραγωγή των κοινωνικών εκφράσεων των μεταναστών/τριών και των μειονοτήτων στην κοινωνία. Ο ενεργός δημοκρατικός ρόλος τους επηρεάζεται από πολλούς και διαφορετικούς παράγοντες. Διαμορφώνουν, αλλά όχι πάντοτε με τους λογικά αναμενόμενους και επιθυμητούς τρόπους, απόψεις, αντιλήψεις
και συμπεριφορές της πλειονότητας απέναντι στις μειονότητες. Η χρήση συγκεκριμένων προσδιορισμών και κατηγοριοποιήσεων, συνήθως αρνητικών, όταν περιγράφονται ζητήματα που έχουν σχέση με τους μετανάστες/τριες, μπορεί να αφορούν μικρό αριθμό ατόμων. Αυτά τα γνωρίσματα όμως τείνουν να αποδίδονται ως κοινά γνωρίσματα ταυτότητας όλης της ομάδας. Επίσης τα μέσα προωθούν κατά κανόνα τις εθνικές θέσεις και αντιλήψεις. Οι μετανάστες/τριες μπορεί να
κατηγορηθούν για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τόσο οι ίδιοι όσο και η πλειονότητα. Συνήθως προσδιορίζονται ως η αιτία των κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων, αλλά και ως οι υπεύθυνοι για την αύξηση της εγκληματικότητας. Η εικόνα των μεταναστών/τριών διαστρεβλώνεται γιατί τα μέσα μαζικής ενημέρωσης βρίσκονται σε αλληλεπίδραση με μια γενικότερη κοινωνική διαδικασία. Μέσα από την παρουσίαση της είδησης εκφράζονται οι εθνικές προκαταλήψεις και οι υπονοούμενες στερεοτυπικές πεποιθήσεις και αντιλήψεις.

«Αν δε σταματήσουν τα μέσα ενημέρωσης, αν η τηλεόραση, το ραδιόφωνο, ο Τύπος που έχουν δύναμη στην Ευρώπη δε σταματήσουν να προβάλουν τους μετανάστες/τριες ή τις ξένες κοινότητες ως εχθρούς, ως εξτρεμιστές που απειλούν τους δημοκρατικούς θεσμούς, δε θα υπάρξει κλίμα αλληλοκατανόησης», είναι η άποψη του Μπάσι Κουρέσι, προέδρου του Ευρωπαϊκού Δικτύου κατά του Ρατσισμού43. Η Μπάρμπαρα Νόλαν, επικεφαλής της μονάδας κατά των διακρίσεων, της Διεύθυνσης Κοινωνικών Υποθέσεων αναφέρει ότι «η στάση απέναντι στους μετανάστες/τριες ή τους
Ρομά μιας μερίδας του ευρωπαϊκού Τύπου έχει απασχολήσει την Κομισιόν». Ταυτόχρονα όμως επισημαίνει ότι το θέμα είναι λεπτό γιατί έχει σχέση με την οριοθέτηση της ελευθερίας έκφρασης. «Νομίζω ότι ο μόνος τρόπος να καταπολεμηθεί το φαινόμενο αυτό είναι η καλύτερη ενημέρωση, η καλύτερη παιδεία και παράλληλα η συνεχής προσπάθεια να πεισθούν τα μέσα ενημέρωσης να είναι συνεπή και υπεύθυνα. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει εξετάσει πρόταση να απαγορευτεί η «υποκίνηση εχθρότητας», αλλά η πρόταση αυτή δεν έχει υιοθετηθεί από το Συμβούλιο Υπουργών ακριβώς διότι οι
ισορροπίες είναι τόσο λεπτές»44.

Στην έκθεση της EUMC45, μετά από έρευνα σχετική με τον τρόπο που αντιμετωπίζουν τα ΜΜΕ τις μειονότητες στα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αναφέρεται ότι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αντικατοπτρίζουν, αν και πολλές φορές διαστρεβλωμένα, την κοινωνία μέσω δύο κατευθύνσεων. Τα μέσα μπορεί να παρέχουν εικόνες μέσω των οποίων ερμηνεύεται ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας, οπότε μπορεί να δημιουργηθεί διαστρέβλωση, η οποία θα μπορούσε να οδηγήσει σε ενίσχυση της
προκατάληψης μεταξύ του αναγνωστικού κοινού. Σε διαφορετική περίπτωση, αν η προκατάληψη είναι διαδεδομένη στην κοινωνία και κατά συνέπεια ανάμεσα στους δημοσιογράφους είναι πιθανό τα μέσα να απεικονίσουν αυτή την προκατάληψη.

Τα μέσα προσπαθούν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του αναγνωστικού κοινού. Γι’ αυτό και οι πληροφορίες που παρέχουν είναι προσαρμοσμένες στα πρότυπα και τα συμφέροντα των αναγνωστών. Στα ευρωπαϊκά κράτη τα θέματα που κυριάρχησαν περισσότερο στην ειδησεογραφία ήταν η εγκληματικότητα, η βία και η αστυνόμευση, ενώ αγνοήθηκαν άλλα θέματα που αφορούσαν τις διαφορετικές εκφάνσεις της ζωής των μεταναστών/τριών. Στη Βρετανία υπήρξε δυσανάλογη κάλυψη των εγκλημάτων στα οποία συμμετείχαν μαύροι. Στη Γερμανία, όταν καλύπτονται θέματα που αφορούν μετανάστες/τριες, γίνεται αναφορά κυρίως στους Τούρκους, σα να είναι η πιο
αντιπροσωπευτική από όλες τις ομάδες των «αλλοδαπών». Επίσης οι Τούρκοι είναι συνδεδεμένοι, περισσότερο από άλλες ομάδες, με αρνητικές πράξεις και ειδικότερα με βίαιες πράξεις και εγκλήματα. Οι μετανάστες/τριες όμως δεν έχουν τη δυνατότητα να αντικρούσουν τους αρνητικούς χαρακτηρισμούς που προβάλλονται από τον τύπο, επειδή είναι περιορισμένη η δυνατότητα πρόσβασής τους στα ΜΜΕ. Έτσι οι μειονότητες αντιπροσωπεύονται κυρίως ως «βουβοί δράστες» που συμμετέχουν σε αρνητικές πράξεις. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να υπάρχουν δυσμενείς επιπτώσεις στη δίκαιη και ισορροπημένη απεικόνιση αυτών των ομάδων.

Η επιλογή και παρουσίαση της είδησης περιορίζεται από παράγοντες οι οποίοι έχουν σχέση με την ιδιοκτησία των μέσων, τους πολιτικούς συσχετισμούς, τον έλεγχο, τις πολιτικές των εκδοτών και τις σχέσεις μεταξύ τύπου και πολιτικής. Ο δημοσιογράφος έχει περιορισμένη ατομική ελευθερία να παρουσιάσει με διαφορετικό τρόπο την είδηση, αφού υιοθετείται ένα συγκεκριμένο ύφος ειδήσεων από το μέσο στο οποίο εργάζεται. Το ύφος και τα συμβατικά σχήματα των ειδήσεων είναι καθορισμένα από τις εκδοτικές πολιτικές. Εάν αγνοούνται τα γεγονότα και οι απόψεις που έρχονται σε αντίθεση με τα κυρίαρχα στερεότυπα, τότε διατηρείται στον τύπο μια διαστρεβλωμένη ή
προκατειλημμένη εικόνα για τους μετανάστες/τριες και τις μειονότητες.

Οι ορισμοί των ειδήσεων στηρίζονται στην κυρίαρχη προοπτική του ισχυρού και σε μια κοινή ενίσχυση των επίσημων και δημοφιλών προοπτικών στον καθορισμό των
κοινωνικών προβλημάτων. Αυτή η προσέγγιση υποθέτει ότι το είδος του λόγου διαδραματίζει έναν κρίσιμο ρόλο στην αναπαραγωγή της εθνικής προκατάληψης και του ρατσισμού επειδή οι πεποιθήσεις και οι απόψεις της πλειονότητας για τις μειονότητες διαμορφώνονται μέσω της επικοινωνίας και της γλωσσικής χρήσης. Επειδή όμως τα περισσότερα μέλη της πλειονότητας δεν έχουν τη δυνατότητα καθημερινής επαφής με μετανάστες/τριες, γι’ αυτό οι πεποιθήσεις τους και η γνώση τους για τις μειονότητες διαμορφώνονται κυρίως από τα ΜΜΕ.

Οι πληροφορίες πρέπει να παρουσιαστούν με ένα συμπυκνωμένο και σύντομο τρόπο. Για το λόγο αυτό απαιτείται η γενίκευση και η περιληπτική παρουσίαση της πληροφορίας. Αυτές οι διαδικασίες όμως τείνουν να έχουν ιδεολογικές προκαταλήψεις. Το είδος του λόγου της είδησης αποτελεί κοινωνική και γνωστική πρακτική. Οι αρνητικές ανταποκρίσεις παράγονται μέσα από τις κυρίαρχες ιδεολογίες και κωδικοποιούνται στη δομή του κειμένου της είδησης. Οι πεποιθήσεις για τις μειονότητες οργανώνονται μέσα από μια σίγουρη δομή. Παραδείγματος χάριν, οι πεποιθήσεις για
τους πρόσφυγες διαμορφώνονται από διάφορες προτάσεις όπως: «μεγάλοι αριθμοί που δεν μπορούν να ελεγχθούν», «άφιξη μέσω εγκληματικών οργανώσεων και λαθρεμπόρων» και «πιθανόν να καταλήξει σε παράνομες και εγκληματικές δραστηριότητες». Μέσω της λεκτικής ανάλυσης και της επιχειρηματολογίας γίνεταικατανοητό πως τέτοιου είδους πεποιθήσεις χρησιμοποιούνται για να δικαιολογηθούν πολιτικές αποφάσεις που σχετίζονται με τις επεμβάσεις για τη διατήρηση της τάξης και τον περιορισμό του δικαιώματος του πολιτικού ασύλου. Επιπλέον η απεικόνιση των μεταναστών/τριών και των μειονοτήτων στις ειδήσεις ελέγχονται από τις προϋπάρχουσες πεποιθήσεις και τοποθετήσεις σχετικά με τη γενικότερη απειλή και την ιδιαίτερη παρεκκλίνουσα συμπεριφορά των μεταναστών/τριών, οι οποίες αποθηκεύονται στην κοινωνική μνήμη.

Οι τρόποι με τους οποίους γίνονται κοινωνικά αποδεκτές, διαμορφώνονται και αναπαράγονται οι εθνικές πεποιθήσεις και οι απόψεις μέσω των ΜΜΕ είναι εξαιρετικά πολλαπλοί και σύνθετοι. Είναι μια διαδικασία που θεσπίζεται μέσω της γλώσσας και των εικόνων που χρησιμοποιούνται. Οι έννοιες της «κοινής αίσθησης» και οι «ορισμοί των καταστάσεων» κατασκευάστηκαν σύμφωνα με τις απόψεις διάφορων δραστών των ειδήσεων. Οι εθνικές πεποιθήσεις και οι απόψεις αποκαλύπτονται μέσα από τις υποθέσεις και τις έννοιες που χρησιμοποιούνται και εκφράζονται με το λόγο.
Είναι κοινή αίσθηση ότι τα μέσα μπορούν να τροφοδοτήσουν με αισθήματα φόβου και πανικού την κοινωνία. Επικρίνονται συνήθως ότι ενισχύουν τους φόβους του κοινού με την προβολή αρνητικών ειδήσεων. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης είναι ένα ισχυρό όργανο ελέγχου της κοινής γνώμης. Σχετικές έρευνες 46 απέδειξαν ότι οι αρχικές πηγές του κοινού σχετικά με τους μετανάστες/τριες, τη μετανάστευση και την πολιτισμική ποικιλομορφία προέρχονται από τα ΜΜΕ. Η κάλυψη των γεγονότων από τα μέσα διαμορφώνει τον τρόπο με τον οποίο σκέφτονται και μιλούν οι άνθρωποι για τους μετανάστες/τριες και τις μειονότητες.


Σύμφωνα με την καθηγήτρια του πανεπιστημίου του Λιντς στη Βρετανία, Μύρια Γεωργίου, η πλειοψηφία των μέσων ενημέρωσης τηρεί γενικά υπεύθυνη στάση. «Η πλειοψηφία των ΜΜΕ, τόσο ο Τύπος όσο και η τηλεόραση, δε δημιουργούν και δεν αναπαράγουν, συνειδητά τουλάχιστον, τις εικόνες των μεταναστών/τριών ωςδιψασμένων για έγκλημα, διψασμένων για δουλειά κλπ. Αυτό που γίνεται, όμως, είναι ότι η μειονότητα των ΜΜΕ που παράγει αυτές τις εικόνες, τις παράγει και τις
αναπαράγει με πηχυαίους τίτλους, με εικόνες και βίντεο τα οποία σοκάρουν, με αποτέλεσμα να δημιουργείται από τη μία μεριά η αίσθηση ότι τα ΜΜΕ είναι ρατσιστικά και από την άλλη να προβάλλεται σε μία ευρεία ομάδα του πληθυσμού η αντίληψη ότι οι μετανάστες/τριες είναι απειλή για την οικονομία, για την ασφάλεια, για τα κοινωνικά προνόμια και τις κατακτήσεις σε διάφορες χώρες της Ευρώπης».

Αν και οι έρευνες των περασμένων χρόνων εστίαζαν στην προκατάληψη και τη διαστρέβλωση, οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι ο ρόλος των μέσων μπορεί και μην είναι μόνο αρνητικός. Προβάλλουν επίσης αντιρατσιστικές πρωτοβουλίες, αλληλεγγύη στις ομάδες των μειονοτήτων και επικρίνουν τις αρνητικές πολιτικές αποφάσεις. Γι’ αυτό και βαθμιαία οι καινούριες έρευνες στρέφονται στη δυναμική χρήση των μέσων και στις διαφορετικές απεικονίσεις των μειονοτήτων. Επίσης παρατηρείται μια κίνηση μετατόπισης από τις κυρίαρχες ιδεολογίες και τις κλασικές απεικονίσεις σε πιο δημοκρατικά και δυναμικά πρότυπα παραγωγής ειδήσεων, τα οποία θα απεικονίζουν την
παρούσα και τη μελλοντική πραγματικότητα των διεθνοποιημένων κοινωνιών.

σημειώσεις
43Δόξα Σιβροπούλου, Ο ρόλος των ΜΜΕ
http://www.bbc.co.uk/greek/specials/1841_immigration/page12.shtml
 44 Δόξα Σιβροπούλου, Ο ρόλος των ΜΜΕ
http://www.bbc.co.uk/greek/specials/1841_immigration/page12.shtml
45 RACISM AND CULTURAL DIVERSITY IN THE MASS MEDIA An overview of research and
examples of good practice in the EU Member States, 1995-2000 on behalf of the EUMC, Vienna by
ERCOMER. Edited by Jessika ter Wal, Vienna, February 2002
fra.europa.eu/fra/material/pub/media_report/MR-CH4-15-United-Kingdom.pdf -
 46 RACISM AND CULTURAL DIVERSITY IN THE MASS MEDIA: MAIN THEORETICAL
APPROACHES, Marcello Maneri and Jessika ter Wal (1998) σ. 426-440. Η έκθεση εστιάζει στις εξής προσεγγίσεις:  Θεωρητικές προσεγγίσεις: οι
έρευνες βασίστηκαν σε διαφορετικές θεωρητικές προσεγγίσεις που απαντούν στο ερώτημα «γιατί τα μέσαπαρουσιάζουν τόσο συχνά αρνητικές εικόνες των αλλοδαπών, των εθνικών μειονοτήτων και των
μεταναστών/τριών».News-Making Approach, Social
Constructinist Approach, Discourse Analytical Approach, News and Public Attitudes Approach.
fra.europa.eu/fra/material/pub/media_report/MR-CH4-15-United-Kingdom.pdf -

Πηγή: απόσπασμά από την
Διπλωματική εργασία
των
Κανονίδου Πολυξένη
Κυρέζη Αθανασία
Σορώτου Φλώρα
 Με τίτλο
Μουσουλμάνοι/ες μετανάστες/τριες στην Αθήνα:
Ισλαμοφοβία - Κοινωνικός Αποκλεισμός - Ένταξη

πίνακας: Candido PORTINARI (1903-1962)230 × 300 - crcb.org