«Η ιστορική θεμελίωση της αναμορφωτικής/ ιδρυματικής αγωγής ανηλίκων στη χώρα μας.

Μια σύντομη παρουσίαση ένος (επαν)εκπαιδευτικού θεσμού και σύγχρονες παιδαγωγικές προοπτικές*».

 *

Είναι κοινός τόπος ότι η ιστορία της σωφρονιστικής πολιτικής αποτελεί παγκοσμίως ευρύτατο πεδίο αλλαγών μέσα από πολιτισμικές εκφάνσεις, ιδεολογικούς προσανατολισμούς, κοινωνικούς μετασχηματισμούς, πολιτειακές επιλογές, επιστημονικές προσεγγίσεις και μεταθεωρητικούς προβληματισμούς. Αφενός μία από τις πολλές αλλαγές  στο πλαίσιο των σωφρονιστικών συστημάτων, σε επίπεδο τόσο θεωρητικών συλλήψεων όσο και πρακτικών εφαρμογών, είναι και αυτή που σε συνδυασμό με την πολιτιστική εξέλιξη των κρατών, αποτυπώθηκε σε διεθνείς οργανισμούς, με σκοπό την υιοθέτηση συγκεκριμένων αρχών και κατευθυντηρίων από τα κράτη-μέλη. Ενδεικτικά, αναφέρουμε τους κανόνες της Κοινωνίας των Εθνών (1934), έπειτα τους κανόνες του ΟΗΕ (1957) και αργότερα τους κανόνες Συμβουλίου της Ευρώπης (1973) που αντικαταστάθηκαν από τους νεώτερους σωφρονιστικούς κανόνες (1987) [1]. Αφετέρου μία σύντομη ιστορική επισκόπηση της ίδιας της σωφρονιστικής πολιτικής καταδεικνύει θεωρητικά ερείσματα, τα οποία αποτέλεσαν την ιδεολογική της βάση, όπως το τιμωρητικό πρότυπο, το προνοιακό ή θεραπευτικό πρότυπο και το δικαιϊκό πρότυπο [2].

Συνολικά, οι επιρροές των παραπάνω ιδεολογικών ρευμάτων σχετίζονται άμεσα με το βαθμό της κοινωνικής και πολιτισμικής περιθωριοποίησης του ανηλίκου σε διαχρονική ιστορικά βάση και τη διαδικασία ετικετικοποίησής του ως παραβάτη του νόμου[3]. Σε αυτό το πλαίσιο μπορούμε να διερευνήσουμε την ιστορική θεμελίωση της αναμορφωτικής / ιδρυματικής αγωγής ανηλίκων στη χώρα μας και δη ως παρεμβατικού μηχανισμού (επαν)εκπαίδευσης παιδιών και εφήβων μέσα από σωφρονιστικές διαδικασίες.

Συγκεκριμένα, το τιμωρητικό πρότυπο, είναι αυτό που απεικονίζει το πνεύμα του περασμένου αιώνα και σπέρματά του βρίσκουμε μέχρι τις αρχές του αιώνα μας. Εκπροσωπείται από την Κλασσική Σχολή Ποινικού Δικαίου. Σύμφωνα με την παραπάνω σχολή, έγκλημα είναι κάθε πράξη που απαγορεύει ο ποινικός νόμος και η εγκληματική συμπεριφορά είναι αποτέλεσμα ατομικών χαρακτηριστικών, τα οποία και δικαιολογούν την ύπαρξη της εγκληματικής πράξης. Η ποινή είναι ανάλογη με την εγκληματική πράξη, αποτελεί έκφραση ηθικής αποδοκιμασίας του δράστη και ανταπόδοσης του κακού προκειμένου να αποκατασταθεί η δικαιοσύνη [4]. Έτσι, στο συγκεκριμένο πρότυπο η ποινή αποτελεί τρόπο εξιλέωσης του κρατούμενου για το έγκλημά του απέναντι στο Θεό και τους ανθρώπους. Έχει τιμωρητικό και εξιλαστικό χαρακτήρα και επιτυγχάνεται με τον περιορισμό του κρατουμένου στη φυλακή, η οποία εκπροσωπεί την εξουσία και επιβάλλει την τάξη. Οι φύλακες είναι οι αυταρχικοί εκπρόσωποι της εξουσίας. Η εργασία αποτελεί μέρος της ποινής, γι’ αυτό και ο χαρακτήρας της κρίνεται άσκοπος και ανιαρός. Οι δυνατότητες για εκπαίδευση και κοινωνικο-πολιτική δραστηριότητα είναι μηδαμινές [5]. Ο τιμωρητικός χαρακτήρας της ποινής επιτυγχάνεται με: α) την εκπαίδευση και τη διδαχή κάποιας τέχνης, β) την ηθική και τη θρησκευτική αγωγή, και γ) την πειθαρχία και την υποταγή στους νόμους [6].

Στη συνέχεια, το πνεύμα του προνοιακού προτύπου κυριάρχησε κατά τα έτη 1900-1960 [7]. Η «προνοιακή» αντίληψη ενισχύθηκε από τους απανωτούς πολέμους στις αρχές του αιώνα, που είχαν ως αποτέλεσμα τα εκατοντάδες ορφανά, άπορα και εγκαταλελειμμένα ανήλικα. Πάντως, στην καθιέρωσή του συντέλεσαν οι ιδέες της Νέας Κοινωνικής Άμυνας και του Συνόλου Στοιχειωδών Κανόνων για τη Μεταχείριση των Κρατουμένων του ΟΗΕ (1955). Στο συγκεκριμένο πρότυπο η ποινή δεν είναι ανταπόδοση του κακού, αλλά στοχεύει στην άμυνα του κοινωνικού συνόλου. Ειδικότερα, η ποινή και η στέρηση της ελευθερίας αποσκοπούν στην ηθική βελτίωση της προσωπικότητας του κρατουμένου και την κοινωνική «επαναπροσαρμογή» του. Η προνοιακή/ θεραπευτική προσέγγιση συνέβαλε στην εξατομίκευση της μεταχείρισης [8] του κρατουμένου και μετέθεσε το βάρος από την πράξη στην προσωπικότητα, από το έγκλημα στον εγκληματία. Η αντεγκληματική πολιτική ορίστηκε με γνώμονα τη μεταβολή της δομής της προσωπικότητας του εγκληματία στις υπάρχουσες κοινωνικές συνθήκες [9].

Στο προνοιακό πρότυπο παρουσιάζει ενδιαφέρον η παρέμβαση της Πολιτείας, όσον αφορά στην εμπλοκή του ατόμου στις (ημι)ποινικές διαδικασίες και την εισαγωγή του σε ιδρύματα [10]. Ωστόσο, παρέχεται στοιχειώδης γραμματική και επαγγελματική εκπαίδευση και η αγωγή είναι ηθικοκοινωνικής κατεύθυνσης. Η εργασία θεωρείται ωφέλιμη και παραγωγική. Η επικοινωνία του κρατουμένου με το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον είναι θεμιτή. Το σωφρονιστικό προσωπικό είναι υποχρεωμένο να σέβεται την αξιοπρέπεια του κρατουμένου. Υπάρχει και εδώ αυταρχικότητα, αλλά εκφράζεται με πιο ήπιο τρόπο. Ο κρατούμενος θεωρείται άτομο κοινωνικά δυσπροσάρμοστο, γι’ αυτό και η μεταχείρισή του έχει πατερναλιστικό χαρακτήρα και αποσκοπεί στη διάπλαση ενός ατόμου πειθαρχημένου [11]. Συμπερασματικά, το πρότυπο προνοίας αποβλέπει στην αναζήτηση ενός αποτελεσματικού τρόπου “μεταχείρισης” του ατόμου, και δη και του ανηλίκου, με βάση τη διερεύνηση των αναγκών του και με σκοπό να ενταχθεί στο κοινωνικό σύνολο κατά παραγωγικό τρόπο. Πρόκειται δηλαδή για ένα μοντέλο, κατά το οποίο η απονομή της κοινωνικής δικαιοσύνης στηρίζεται σε κοινωνικο-προνοιακές μεθόδους του κρατικού φορέα, στο οποίο συμμετέχουν επιστήμονες από διάφορους τομείς της ανθρώπινης συμπεριφοράς [12].

Ενώ στο προνοιακό πρότυπο σκοπός είναι η ηθική βελτίωση του κρατουμένου και η κοινωνική του αναπροσαρμογή, στο δικαιϊκό το κέντρο βάρους εντοπίζεται: α) στο σεβασμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων του κρατουμένου, β) στην εκούσια υποβολή του σε προγράμματα αγωγής, και γ) στην ελαχιστοποίηση της παραμονής του στα καταστήματα κράτησης. Σύμφωνοι με το πνεύμα αυτό είναι οι Ευρωπαϊκοί Σωφρονιστικοί Κανόνες του 1973 και του 1987. Στο παρόν πρότυπο γίνεται λόγος για την αγωγή του κρατουμένου και την κοινωνική του επανένταξη. Ιδιαίτερα για τους ανήλικους παραβάτες κύριο ρόλο παίζει η διαπαιδαγώγησή τους. Ωστόσο, στη διαπαιδαγώγηση αυτή σημαντική είναι η προσωπική συμμετοχή του ανηλίκου, με παράλληλο όμως σεβασμό από την πλευρά της Πολιτείας προς την αξία και τα δικαιώματά του ως ελεύθερης προσωπικότητας [13]. Η εργασία, η αγωγή και η εκπαίδευση παύουν να είναι ηθοπλαστικού και αναμορφωτικού χαρακτήρα και αποκτούν νέα διάσταση προσδίδοντας νέα προοπτική, ως μέσα στην επαγγελματική αποκατάσταση και την κοινωνική επανένταξη του κρατούμενου. Η επικοινωνία με το οικογενειακό και το κοινωνικό περιβάλλον επιβάλλεται σε μια προσπάθεια ενός ανοίγματος της φυλακής, ενός κλειστού-ιδρυματικού καταστήματος, προς τον έξω κόσμο [14]. Συμπερασματικά, το δικαιϊκό πρότυπο ή αλλιώς πρότυπο δικαιοσύνης είναι ένα μοντέλο απονομής δικαιοσύνης, το οποίο διέπεται «από ουσιαστικούς και δικονομικούς κανόνες που εγγυώνται μια δίκαιη διαδικασία» [15].

Η Κ. Δ. Σπινέλλη συμπληρώνει και το «πρότυπο συμμετοχής», το οποίο αποτελεί εναλλακτική λύση και αποβλέπει στη μεγιστοποίηση της συμμετοχής όλων των πολιτών και στην ελαχιστοποίηση αυτής του κρατικού μηχανισμού για την αντιμετώπιση των κοινωνικών συγκρούσεων [16].

Σήμερα, το σωφρονιστικό σύστημα έχει αναδιαρθρωθεί παραμερίζοντας τις κατασταλτικές πρακτικές της παραδοσιακής Σωφρονιστικής, μέσα από την υιοθέτηση ψυχοπαιδαγωγικών πρακτικών και την εφαρμογή ψυχοδιαγνωστικών, κλινικών και θεραπευτικών μεθόδων στο πλαίσιο της σωφρονιστικής εκπαίδευσης (correctional education). Επιπλέον, είναι εμφανής στη διεθνή βιβλιογραφία η μελέτη του φαινομένου της νεανικής παραβατικότητας μέσα από την οπτική της Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης [17], κλάδου της επονομαζόμενης Ειδικής ή Θεραπευτικής Παιδαγωγικής. Παιδιά και έφηβοι με αντικοινωνική και παραβατική συμπεριφορά και, γενικά, νεαρά άτομα που έχουν διαπράξει ποινικό αδίκημα ή ηθικό παράπτωμα, παρουσιάζοντας έτσι παρεκκλίνουσα συμπεριφορά απέναντι στις κοινωνικές νόρμες, αποτελούν σύγχρονο αντικείμενο έρευνας και παιδαγωγικής αντιμετώπισης εκ μέρους της Ειδικής Αγωγής. Υπό τη διάσταση αυτή εξετάζονται ως «υποκείμενα της Εποπτευόμενης Αγωγής» (Education surveillée) [18].

Ταυτόχρονα, στη διεθνή βιβλιογραφία γίνεται λόγος για νέες στρατηγικές παρέμβασης, και μάλιστα πρώιμης, οι οποίες στηρίζονται σε εκπαιδευτικά προγράμματα, που με τη σειρά τους προάγουν την υγεία, περιφρουρούν την ασφάλεια, διασφαλίζουν την πρόληψη, θέτουν ως προϋπόθεση τη συμμετοχική εκπαίδευση και συνδέουν το σχολικό περιβάλλον με την υπόλοιπη κοινότητα[19].

Τέλος, υπό την ιστορική εξέλιξη των παραπάνω ιδεολογικών επιρροών, η ιδρυματική μεταχείριση των ανηλίκων στη χώρα μας ξεκινά θεσμικά στις αρχές του αιώνα μας με τη μορφή ασύλων [20]. Η σύνταξη των νόμων 1681/1919, 1682/1919 και 2018/1920 γίνεται από την κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου. Η αλητεία και η επαιτεία τιμωρούνται από το νόμο και λαμβάνονται μέτρα προστασίας ιδιαίτερα για τους ανηλίκους.

Ιδιαίτερα, η ίδρυση και η οργάνωση των Αναμορφωτικών Καταστημάτων/ Ιδρυμάτων Αγωγής πραγματώνεται στον αιώνα μας. Ο Έλληνας νομοθέτης θεσμοθέτησε την ίδρυση και τη λειτουργία των Αναμορφωτικών Καταστημάτων [21] με το π. δ. 2.12.1926 και κυρίως με τον α. ν. 2724/1940. Αρχικά συναντάμε τις έννοιες ίδρυμα ή άσυλον [22]. Από τα μέσα της τρίτης δεκαετίας [23] και ύστερα συναντάμε τα Αναμορφωτικά Καταστήματα ως επίσημο θεσμό του κράτους. Ωστόσο, μέχρι το 1940 λειτουργούν περισσότερο ως «άσυλα αλητοπαίδων». Με τον α. ν. 2724/1940 αρχίζουν να λειτουργούν ως Αναμορφωτικά Καταστήματα [24]. Τα Αναμορφωτικά Καταστήματα αργότερα μετονομάστηκαν σε Ιδρύματα Αγωγής (π.δ. 602/19.8.1976). Η λειτουργία των Ιδρυμάτων Αγωγής ανηλίκων Κορυδαλλού (αρρένων) και Παπάγου (θηλέων) έπαψε με το π. δ. 180/10.7.1997, ενώ συνεχίστηκε η λειτουργία του Ιδρύματος Αγωγής ανηλίκων αρρένων Βόλου.

Συγκεκριμένα, τα Ιδρύματα Αγωγής [25] υπάγονται στις αρμοδιότητες του Υπουργείου Δικαιοσύνης και ειδικότερα των Υπηρεσιών του Τμήματος Συνθηκών Λειτουργίας Ιδρυμάτων Αγωγής Ανηλίκων και Σωφρονιστικών Καταστημάτων, το οποίο μεριμνά για την ίδρυση, την κατάργηση, την οργάνωση και τη λειτουργία των Ιδρυμάτων Αγωγής. Σκοπός τους είναι η άσκηση αγωγής και η απόκτηση επαρκών επαγγελματικών εφοδίων προς επίτευξη της επαγγελματικής αποκατάστασης [26] και της κοινωνικής (επαν)ένταξης των ανηλίκων, οι οποίοι έχουν δώσει αποδείξεις ηθικής παρεκτροπής ή έχουν υποπέσει σε αξιόποινες πράξεις. Γενικά, η παροχή επαγγελματικής κατάρτισης στη χώρα μας υπήρξε χαμηλή και οι δυνατότητες επαγγελματικής αποκατάστασης ελάχιστες έως μηδαμινές.

Ο Δικαστής Ανηλίκων καταφεύγει στον εγκλεισμό του ανηλίκου σε Ίδρυμα, όταν έχουν εξαντληθεί τα άλλα αναμορφωτικά μέτρα, όπως η επίπληξη, η ανάθεση της επιμέλειάς του στους γονείς, τους επιτρόπους, τους κηδεμόνες του, σε προστατευτικές εταιρείες ή σε επιμελητές ανηλίκων, και όταν οι συνθήκες ζωής του ανηλίκου είναι τέτοιες που επιβάλλουν την ιδρυματική μεταχείριση, π.χ. οικονομική ανέχεια, επικίνδυνες φιλίες κ.λπ.

Σήμερα, η διαδικασία της αποϊδρυματοποίησης, δηλαδή η αποφυγή των παραδοσιακών τρόπων μεταχείρισης ανηλίκων σε κλειστά ιδρύματα, ενισχύεται κυρίως στο εξωτερικό και ελάχιστα στη χώρα μας με θεσμούς, όπως ο θεσμός της «διαμεσολάβησης» για τη διευθέτηση της σύγκρουσης μεταξύ δράστη και θύματος, ο θεσμός της «εργασίας για την κοινότητα», ή «κοινωφελούς εργασίας» και «ενδιάμεσης θεραπείας», η ταχεία απόλυση με όρους ή με δοκιμαστική άδεια και η χρησιμοποίηση ημιελεύθερης διαβίωσης είτε κατά τη διάρκεια της ημέρας για εκπαιδευτικούς σκοπούς είτε κατά τη διάρκεια της νύκτας για εργαζόμενους κρατούμενους [27].       

Καταλήγοντας, η παραμονή σε ένα ίδρυμα, εφόσον κρίνεται αναγκαία από τους φορείς κοινωνικού ελέγχου, μπορεί να οδηγήσει στη διαδικασία της κοινωνικής ένταξης μόνο, εάν ο τρόπος λειτουργίας των ιδρυμάτων αυτών είναι προσανατολισμένος προς στόχους αγωγής, εκπαίδευσης και ένταξης, γεγονός που θα διατρανώσει την πεποίθησή του ίδιου του νεαρού ατόμου στη διαδικασία μιας επιτυχημένης μαθητείας στους κοινωνικούς κανόνες. Σε κάθε περίπτωση, η αγωγή τόσο από τη σκοπιά της πρόληψης όσο και από τη σκοπιά της θεραπείας μπορεί να λειτουργήσει ως βασική παράμετρος στη διαμόρφωση μιας ισορροπημένης προσωπικότητας με κοινωνική προοπτική, συναισθηματική σταθερότητα, πνευματική ανάπτυξη και προσωπική ευεξία. Η επίτευξη ενός τέτοιου στόχου είναι δυνατή, σε ένα πλαίσιο διορθωτικής παρέμβασης για την τροποποίηση της συμπεριφοράς βάσει εκπαιδευτικών στόχων και ψυχοπαιδαγωγικών εφαρμογών. Συνεπώς, η πρωτογενής πρόληψη, όπως αυτή διαμορφώνεται από το φυσικό και το κοινωνικό περιβάλλον έχει θεμελιώδη σημασία στην κοινωνική συμμετοχή και τη σχολική  συμπερίληψη του νεαρού ατόμου και σαφώς όχι η δευτερογενής πρόληψη, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από την παρέμβαση κατασταλτικών μηχανισμών και φορέων της ποινικής δικαιοσύνης, π.χ. εγκλεισμός σε σωφρονιστικά καταστήματα κ.λπ.

Ολοκληρώνοντας, δεν μπορεί κανείς να παραβλέψει την αξία που έχει ένα διδακτικό και μαθησιακό γεγονός ως εμπειρία και μίμηση εκπαιδευτικού και κοινωνικού προτύπου, εφόσον η διδασκαλία στη θεωρία και την πράξη εμφορείται από τις ιδέες της ελευθερίας, της ισότητας, της δικαιοσύνης και της αλληλεγγύης. Αυτό το παιδαγωγικό περιβάλλον διαμορφώνει καθοριστικά μια Παιδαγωγική των ανθρωπίνων δικαιωμάτων[28], το πνεύμα της οποίας πρέπει να συνοδεύει την όποια παιδαγωγική και διδακτική προσέγγιση, όπου και εάν αυτές λαμβάνουν χώρα, ακόμη και σε ένα ιδρυματικό πλαίσιο.

Βασιλική Ιωαννίδη,
Δρ Παιδαγωγικής 

Υποσημειώσεις

---

[1] Σ. Α. Αλεξιάδη, Σωφρονιστική, εκδ. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1993, σελ. 47.

[2] Κ. Δ. Σπινέλλη, Ν. Ε. Κουράκη, Σωφρονιστική Νομοθεσία, ελληνική-διεθνής, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1995, σελ. 78-79.

[3] Πρβλ. H. S. Becker, Οι περιθωριοποιημένοι, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2000/ Κ. Δ. Σπινέλλη, «Ανήλικοι εγκληματίες ή νεαροί παραβάτες; Το πρόβλημα υπό το πρίσμα της “θεωρίας της ετικέττας”», Ποινικά Χρονικά, 26, 1976, σ. 785-800.

[4] Π. Σαββουλίδη, «Αντεγκληματική Πολιτική. Κοινωνικός Έλεγχος ανηλίκων». Στο Β΄ Πανελλήνιο Συμπόσιο Επιμελητών Δικαστηρίων Ανηλίκων, Εταιρεία Προστασίας Ανηλίκων Βέροιας, Βέροια-Παναγία Σουμελά, 4-6 Σεπτεμβρίου 1992, σελ. 83.

[5] Κ. Δ. Σπινέλλη, Ν. Ε. Κουράκη, Σωφρονιστική…, ό.π., σελ. 79-80.

[6] Ν. Ε. Κουράκη, Εγκληματολογικοί Ορίζοντες, Α΄, Θεωρία και πρακτική της ποινικής καταστολής, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1991, σελ. 54-55.

[7] Κ. Δ. Σπινέλλη, Ελληνικό Δίκαιο Ανηλίκων Δραστών και Θυμάτων. Ένας κλάδος υπό διαμόρφωση, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1992, σελ. 241.

[8] Ν. Ε. Κουράκη, Ποινική Καταστολή, (συνεργασία-επιμέλεια: N. K. Kουλούρης), εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1997, σελ. 232 κ. εξ. και 241.

[9] Π. Σαββουλίδη, «Αντεγκληματική…», ό.π., σελ. 83-84.

[10] Ν. Ε. Κουράκη, Εγκληματολογικοί Ορίζοντες, Α΄, ό.π., σελ. 56.

[11] Κ. Δ. Σπινέλλη, Ν. Ε. Κουράκη, Σωφρονιστική…,  ό.π., σελ. 80-84.

[12] Κ. Δ. Σπινέλλη, «Πρότυπο Πρόνοιας, Πρότυπο Δικαιοσύνης και οι Κανόνες του Πεκίνου». Στο συμπόσιο: Μπεζέ Λουκία (επιμελήτρια έκδοσης), Πρόληψη και αντιμετώπιση της εγκληματικότητας των ανηλίκων (Επανεκπαίδευση-Ένταξη), εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1990, σελ. 173-174.
[13] Ν. Ε. Κουράκη, «Δίκαιο ανηλίκων και δικαιώματα του ανθρώπου. Παλαιότερες και νεότερες τάσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό». Στο 42^ο Διεθνές Σεμινάριο της Διεθνούς Εταιρείας Εγκληματολογίας, Δρ. Λ.-Α. Σισιλιάνος (επιμελητής έκδοσης), Η στέρηση της ελευθερίας στο ποινικό σύστημα και τα δικαιώματα του ανθρώπου, Ίδρυμα Μαραγκοπούλου για τα Δικαιώματα του ανθρώπου, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1991, σελ. 399-401.

[14] Κ. Δ. Σπινέλλη, Ν. Ε. Κουράκη, Σωφρονιστική…, ό.π., σελ. 84-87.

[15] Κ. Δ. Σπινέλλη, «Πρότυπο Πρόνοιας…», ό.π., σελ. 174.

[16] Κ. Δ. Σπινέλλη, Ελληνικό…, ό.π., σελ. 243.

[17] S. Kirk, Η εκπαίδευσις των αποκλινόντων παιδιών, μετάφρ. Κ. Ι. Τσιμπούκη, Αθήναι 1973.

[18] Γ. Σ. Κρουσταλάκη, Παιδιά με ιδιαίτερες ανάγκες στην οικογένεια και το σχολείο. Ψυχοπαιδαγωγική παρέμβαση, Αθήνα, χ.χ., σελ. 28 κ.εξ. και 13.

[19] Βλ. M. Shaw, Promoting Safety in Schools: International Experience and Action, International Centre for the Prevention of Crime, 2004/ M. Shaw, Investing in Youth: International Approaches to Preventing Crime and Victimization, International Centre for the Prevention of Crime. 2004/ M. Shaw, Police, Schools and Crime Prevention: A preliminary review of current practices, International Centre for the Prevention of Crime, 2004/ Β. Algozzine, Ρ. Kay, Preventing Problems Behaviors. A Handbook of Successful Prevention Strategies. Council for Exceptional Children. Corwin Press, Inc., 2002.

[20] H. Korsten, Αναμορφωτήρια, Μ.Π.Ε., τ. 1^ος, εκδ. Ελληνικά Γράμματα-Ηerder, Αθήναι 1967, σελ. 214.

[21] Βλ. Α. Τρωιάνου-Λουλά, Η ποινική νομοθεσία των ανηλίκων. Κείμενα-Βιβλιογραφία-Νομολογία-Σχόλια, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, αναθεωρημένη έκδοση, Αθήνα-Κομοτηνή 1995, σελ. 207 κ.εξ. και 413 κ. εξ./ Συλλογή Νομοθεσίας Ανηλίκων, Υπουργείον Δικαιοσύνης, Γενική Διεύθυνσις Σωφρονιστικής Διοικήσεως, Διεύθυνσις Εκτελέσεως Ποινών, Τμήμα Ανηλίκων, Εν Αθήναις εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, 1968/ Ραπτάρχη, Κώδικας Διαρκούς Νομοθεσίας και Κ. Σιφναίου, Πανδέκται Νέων Νόμων και Διαταγμάτων. Επίσης, βλ. πληροφοριακά Εκτέλεσις Ποινών και Μεταποινικά Θέματα, Συλλογή Νομοθεσίας υπό Ιωάννου Θεοδωράκη, ελεγχθείσα υπό Ανδρέου Χριστοδούλου, Υπουργείον Δικαιοσύνης, Εθνικόν Τυπογραφείον 1960/ Προσωπικόν Φυλακών και Αναμορφωτικών Καταστημάτων Ανηλίκων, Συλλογή Νομοθεσίας μετά υπομνήματος υπό Αγγέλου Μ. Σπινέλλη, ελεγχθείσα και συνοδευομένη υπό υπομνήματος Σπυρίδωνος Δήμητρα, Υπουργείον Δικαιοσύνης, Εθνικόν Τυπογραφείον, 1959.

[22] Σχετικοί είναι οι νόμοι 1681/1919, 1682/1919 και 2018/1920.

[23] Βλ. αναλυτικά Δ. Π. Στασινού, Η ειδική εκπαίδευση στην Ελλάδα. Αντιλήψεις, θεσμοί και πρακτικές. Κράτος και ιδιωτική πρωτοβουλία (1906-1989), εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1991, σελ. 77-82.

[24] Δ. Χριστοφίδη, «Τα αναμορφωτικά καταστήματα εις την Ελλάδα», Ακτίνες, 15, 1952, σελ. 18.

[25] Βλ. Κ. Δ. Σπινέλλη, Ελληνικό Δίκαιο Ανηλίκων Δραστών και Θυμάτων. Ένας κλάδος υπό διαμόρφωση, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1992, σελ. 118 κ.εξ.

[26] Βλ. Νεανική Παραβατικότητα και επαγγελματική ένταξη. Συγκριτική μελέτη για τις αναπτυσσόμενες πολιτικές στην Ελλάδα και στη Βρετανία, «Άρσις», Εταιρεία Κοινωνικής Υποστήριξης Νέων, Αθήνα 1995, σελ. 16.

[27] Κ. Δ. Σπινέλλη, Α. Τρωιάνου, Δίκαιο Ανηλίκων. Ποινικές ρυθμίσεις και εγκληματολογικές προεκτάσεις, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Β΄ έκδοση αναθεωρημένη, Αθήνα-Κομοτηνή 1992, σελ. 138, 140 και 144-145.

[28] Πρβλ. V. Lenhart, Παιδαγωγική των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2006

Πηγή:  Δοκίμιο της Δρ. Βασιλικής Ιωαννίδη, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας στο αντικείμενο της Παιδαγωγικής του Πανεπιστημίου Αθηνών 

 http://argolikivivliothiki.gr/

Το παρόν αποτελεί επεξεργασμένο και εμπλουτισμένο δοκίμιο, το οποίο βασίζεται σε βιβλιογραφική έρευνα στο πλαίσιο εκπόνησης διδακτορικής διατριβής από το Ι.Κ.Υ., με θέμα: «Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΝΑΜΟΡΦΩΤΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΩΝ/ ΙΔΡΥΜΑΤΩΝ ΑΓΩΓΗΣ. Παιδαγωγική θεμελίωση και πράξη». Αθήνα-Κομοτηνή: νομικές εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2001. [Διδακτορική διατριβή, Τμήμα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας, Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών, 1999. Σπουδαστήριο Παιδαγωγικής].

 Φωτό:
Φωτογραφία από το εξώφυλλο του βιβλίου του Xose Tarrio Gonzales, «Τρέξε άνθρωπε τρέξε – Ημερολόγιο από τις φυλακές FIES». Έκδοση του Ταμείου αλληλεγγύης και οικονομικής υποστήριξης των φυλακισμένων αγωνιστών, Αθήνα, 2011. Επιλογή φώτο: Αργολική Βιβλιοθήκη.