Η εξουσία της αδυναμίας, ή, ο “προτεινόμενος ασθενής”

Εισαγωγή

Σε αυτό το άρθρο πρόθεσή μας είναι να δούμε την ισχύ που εμπεριέχει η “ανεπάρκεια - μειονεξία” ενός μέλους της οικογένειας και το πως μπορεί να οργανώσει την λειτουργία της με τέτοιο τρόπο ώστε η “αδυναμία” που εκδηλώνει να επιβληθεί σαν ισχύ όσον αφορά τις αποφάσεις και τις αποδοχές από τα άλλα μέλη.

Σε αυτή την περίπτωση μιλάμε για ΄ένα “τυραννικό” μέλος το οποίο με την συμπεριφορά του αναγκάζει τους άλλους να κάνουν κάτι που δεν θέλουν, δηλαδή ασκεί εξουσία της οποίας τα όρια, από μια στιγμή και μετά δεν μπορεί να ελέγξει κανείς. Έτσι η “αδυναμία” του γίνεται το μέσο πίεσης στην οικογένεια και καλεί τα άλλα μέλη να συμμορφωθούν με αυτό.

Επίσης θεωρούμε ότι η παρουσία του “αδύναμου” εκφράζει μια αναγκαία κατάσταση για την οικογένεια, μέσω της οποίας εξασφαλίζει την λειτουργίας και την συνοχή της.

Ανάμεσα σε αυτές τις δύο πλευρές θα προσπαθήσουμε να καταλάβουμε τον τρόπο της λειτουργία της “αδυναμίας” σαν στοιχείο που διατηρεί την οικογενειακή ομοιόσταση, αλλά μερικές φορές ξεφεύγει από το όριο της και την οδηγεί στο διαμελισμό.

Η προβολή

Ο “προτεινόμενος ασθενής” θα λέγαμε, είναι το υποκείμενο εκείνο το οποίο σαν μέλος της οικογένειας έχει αναλάβει, χωρίς να το έχει διαλέξει, το ρόλο του “ανεπαρκούς” του “προβληματικού” του “αρρώστου” τόσο σε ψυχοκοινωνικό επίπεδο όσο και σε οργανικό. Ο ρόλος αυτός επιτυγχάνεται μέσω της προβολής της ανησυχίας των γονέων στο πρόσωπό του.

Σύμφωνα με το πατέρα της ψυχανάλυσης τον Φρόιντ, η προβολή αποτελεί ένα μηχανισμό άμυνας του εγώ, ο οποίος συνίσταται στη απόδοση των συναισθημάτων ενός υποκειμένου τα οποία δεν θεωρεί αποδεκτά για τον ίδιο, στους άλλους. Μπορούμε δηλαδή να αποδώσουμε συναισθήματα, προθέσεις, σκέψεις, βλέψεις καθώς και συμπεριφορές στον άλλον, οι οποίες αποτελούν ενδόμυχα προσωπικά μας στοιχεία. 

Με λίγα λόγια αποδίδουμε στον άλλον, σκέψεις, ιδέες, ή συναισθήματα  αρνούμενοι να αποδεχτούμε ότι είναι δικά μας. Παραδείγματος χάριν ένα γονέας αναγνωρίζει στο παιδί μια απορριπτική στάση προς το πρόσωπό του “με απορρίπτει το παιδί μου”, σκέπτεται ή το εκφράζει, χωρίς να συνειδητοποιεί ότι αυτή η στάση μπορεί να αποτελεί τάση απόρριψης του ιδίου προς αυτό. Η έννοια λοιπόν της “προβολής” είναι όρος της ψυχανάλυσης τον οποίον χρησιμοποιεί η ψυχολογία και άλλες μορφές ψυχοθεραπείας.

“Η προβολική διαδικασία της οικογένειας”

Μετά από τον Φρόιντ, ο Murray Bowen μίλησε για την “προβολική διαδικασία της οικογένειας” την οποία θεωρεί μια οικογενειακή λειτουργία. Αποτελεί μια διεργασία κατά την οποία οι γονείς προβάλλουν στα παιδιά τους τις συναισθηματικές ελλείψεις τους. Σαν λειτουργία μετατρέπει τα συναισθηματικά ελλείμματα των γονέων σε συναισθηματικές ελλείψεις των παιδιών. Έτσι αν κάποιος γονέας αισθάνεται ότι δεν είναι επαρκής, και κάτι δεν πάει καλά με τον ίδιο, ασυνείδητα, μπορούμε να πούμε, ότι βρίσκει, αναγνωρίζει αυτή την ανεπάρκεια, ή ότι κάτι δεν πάει καλά, στο παιδί του.

Εάν αυτή η ιδέα του γονέα για τον εαυτό του ενισχύεται από τον, ή την σύντροφό του, μέσα στο γάμο και το αντίθετο, αν εκείνος αποδίδει μια ανεπάρκεια στο άλλο γονέα, τότε η κατάσταση μπορεί να πάρει διαστάσεις οι οποίες καταγράφονται προβαλλόμενες πάνω στο παιδί, και έχουν στόχο την ετεροχρονισμένη αναπλήρωση τους. “ Είσαι σαν το πατέρα σου”, “ στην μάνα σου μοιάζεις”

Ο “προτεινόμενος ασθενής” έρχεται λοιπόν μέσα από την αναγνωρισμένη αδυναμία του και ανεπάρκεια να βοηθήσει τους γονείς να αποφύγουν την δική τους μειονεξία προβάλλοντας την σαν δικιά του. Δηλαδή το παιδί εξουσιοδοτείται σαν “ανεπαρκής”, “αδύναμος”, “άρρωστος” καταλαμβάνοντας το ρόλο του δοχείου των συναισθηματικών απορριμάτων της οικογένειας. Με αυτό τον τρόπο η προβολική λειτουργία έρχεται να δημιουργήσει τους “ευαίσθητους κρίκους” της οικογένειας, φροντίζοντας για την ομοιόσταση της.

Αυτό που μεταβιβάζεται μέσω αυτής της διαδικασίας, είναι η αποτροπή της διαφοροποίησης των μελών της, που σημαίνει την αποτροπή της ανάπτυξή τους μακριά από το χώρο/χρόνο που η οικογένεια προσδιορίζει και καθορίζει. Η μη διαφοροποιήση αποτελεί μια λειτουργία που οριοθετεί τα μέλη της μεταφέροντας τα προβλήματα διαγενεαλογικά. Η προβολική λειτουργία της οικογένειας φροντίζει λοιπόν για την “κληρονόμηση” των άλυτων προβλημάτων των γονέων στα παιδιά τους, από γενιά σε γενιά.

Σύμφωνα με τον Murray Bowen και τον Michael Kerr αυτή η οικογενειακή διαδικασία συμβαίνει σε τέσσερα στάδια,¹

α) Ο γονέας ή οι γονείς εστιάζονται στο παιδί φοβούμενοι ότι κάτι δεν πάει καλά.

β) Ερμηνεύουν την συμπεριφορά του παιδιού με τρόπο που επιβεβαιώνει τους φόβους τους

γ) Το παιδί αρχίζει να φέρεται σαν να υπάρχει πραγματικά κάτι που δεν πηγαίνει καλά.

δ) Οι φόβοι και οι αντιλήψεις του γονέα αλλοτριώνουν την ανάπτυξη και την συμπεριφορά του παιδιού, έτσι ώστε εκείνο, μεγαλώνοντας, να οικειοποιείται τους φόβους και τις αντιλήψεις τους.

" Ο προτεινόμενος ασθενής”

Η προβολική διαδικασία της οικογένειας στοχεύει, όπως είπαμε, ένα μέλος της, το οποίο το εγκαθιστά σε μια ευαίσθητη θέση και ρόλο μέσα στην οικογένεια. Το οποίο το διακρίνει για την “ανεπάρκεια” και την “αδυναμία”του. Εκδηλώνοντας προς το πρόσωπο του σε καθημερινή βάση αυτή την διαφορά, χωρίς να το αντιλαμβάνεται, το στιγματίζει, το καθιστά τον “άρρωστο” της οικογένειας.

Η προβολική διαδικασία της οικογένειας αποτελεί μια οικογενειακή διαδικασία που οργανώνει το σύμπαν του υποκειμένου με τέτοιο τρόπο ώστε να το εγκλωβίζει και το ακινητοποιεί στην θέση του “ασθενή”. Έτσι κάθε αντίσταση του, ερμηνεύεται σαν εκδήλωση ακριβώς αυτής της “ανεπάρκειας” και της “αδυναμίας”, σαν έλλειψη συνείδησης της κατάστασή του, επιβεβαιώνοντας συγχρόνως την ιδέα και τις προβολές των γονέων.

Οι λόγοι για τους οποίους ένα “παιδί” αναλαμβάνει αυτόν το ρόλο είναι πολλοί. Κατ΄ αρχάς μπορεί να έχουν σχέση με την ιστορία της ευρύτερης καθώς και της πυρηνικής οικογένειας. Μπορεί να έχουν σχέση με την σειρά γέννησης, με το όνομα του παιδιού. Συνήθως παρατηρείται ότι ο “ προτεινόμενος ασθενής” είναι “παιδί” που έχει μια ιδιαίτερη θέση στην οικογένεια όπως τα πρωτότοκα, τα στερνοπαίδια, η μοναχοκόρη, ή ο μοναχογιός. Μπορεί επίσης να είναι τα αγαπημένα παιδιά ενός γονιού. Στην ουσία είναι τα “παιδιά” μέσω των οποίων μπορεί να επιτευχθεί μια μείωση των αντιθέσεων των γονιών ή και το αντίθετο.

Τα “παιδιά” αυτά υπόκεινται σε μια στασιμότητα στο βαθμό που, ο στιγματισμός τους δεν τους επιτρέπει την ελεύθερη ανάπτυξη, δημιουργώντας μια “καθήλωση”, όπως θα έλεγε και πάλι ο Φρόιντ, που σημαίνει την εκδήλωση μιας αμφιθυμίας ανάμεσα στην επιθυμία τους για εξέλιξη και την ικανότητα τους για την πραγματοποίησή της. Αυτή εκδηλώνεται πάντα με την ατολμία, την ντροπή, την ενοχή, την απόσυρση και την έλλειψη ενεργητικότητας και πράξης. Εκφράζει την αίσθηση της μοναξιά που τα τυλίγει και την έλλειψη ικανοποίησης που τα διακρίνει.

Η θέση ενός τέτοιου “παιδιού” στην οικογένεια δεν του επιτρέπει, επίσης να ασχοληθεί με τον εαυτό του όσο και αν δίνει την εντύπωση ότι ασχολούνται μόνο με αυτό, όσο και αν φαίνεται ότι είναι “εγωιστής” και δεν τον ενδιαφέρει τίποτα άλλο. Στην ουσία είναι ένας “στρατιώτης” που έχει αναλάβει την διαιώνιση μια οικογενειακής κατάστασης που οι γονείς προσπαθούν να ελέγξουν μέσα από αυτόν. Μιας κατάστασης που, και ο ίδιος προσπαθεί να ελέγξει, αλλά δεν τα καταφέρνει. Άρα έχουμε να κάνουμε με ένα εξουσιοδοτημένο μέλος, με ένα “γρανάζι” θα έλεγα, ενός οικογενειακού μηχανισμού που είναι στην υπηρεσία του και δουλεύει για για την καλή λειτουργία του!

Στην ουσία, αυτή η οικογενειακή λειτουργία του “στιγματισμού” δεν επιφέρει μόνο μια “καθήλωση” του “παιδιού”. Πολύ εύκολα μπορεί να “κατηγορηθεί” για συμπεριφορές που ανήκουν σε παλαιά στάδια ανάπτυξης (παιδικότητα, εφηβεία). “ Δεν έχεις μεγαλώσει ακόμα”, “εσύ δεν γνωρίζεις”, “δεν μπορείς, όπως οι άλλοι”. Αυτές είναι μερικές εκφράσεις που φανερώνουν όχι μόνο το περιεχόμενο των σκέψεων των γονέων, αλλά και την μορφή των συμπεριφορών τους απέναντί του. Στην ουσία αυτή η μορφή γονεϊκής σχέσης εκφράζει επίσης την “καθήλωση” των γονέων και κατ' επέκταση της ίδιας της γονεϊκής σχέσης. 

Παρατηρούμε δηλαδή ότι οι γονείς συμπεριφέρονται στο “παιδί” σαν να βρίσκεται σε παλαιά στάδια ανάπτυξης, αγνοώντας τις περισσότερες φορές ότι έχει μεγαλώσει, ακόμα και το ότι είναι ενήλικας. Έτσι εμφανίζεται πρωταρχικά η “καθήλωση” στην γονεϊκή σχέση και στο γονέα και μετά στο “προτεινόμενο ασθενή”. Και εμφανίζεται με ένα ψυχαναγκαστικό τρόπο που οδηγεί στην επανάληψη, δηλαδή στην ασταμάτητη αναπαραγωγής της σαν οικογενειακή διαδικασία στιγματισμού!

Βασικά δεν είναι όλα τα παιδιά στην οικογένεια τα ποία θα υποστούν αυτή την προβολή και αυτό το στιγματισμό. Συνήθως ένα “παιδί” γίνεται αντικείμενο της προβολικής διαδικασίας, το οποίο απορροφά την νοσηρότητα των γονεϊκών συναισθημάτων, ενώ τα άλλα παιδιά προφυλάσσονται από αυτά. Όσο η παρουσία του “προτεινόμενου ασθενή” τραβάει τις προβολές της οικογένειας, και η σχέση του διατηρεί μια ανωριμότητα και στασιμότητα, τα άλλα παιδιά είναι ελεύθερα να “απομακρυνθούν” από αυτήν και να δημιουργήσουν μια πιο ώριμη σχέση με την ίδια, αλλά και με το περιβάλλον εκτός αυτής. Μπορούν να παντρευτούν και να δημιουργήσουν καινούργιες οικογένειες.

Η εξουσία της αδυναμίας

Ο “προτεινόμενος ασθενής ” λοιπόν είναι ένα υποκείμενο το οποίο έχει δεχτεί τον περιορισμό της ελευθερίας του και της δημιουργικότητας του καθώς και την ικανοποίηση που μπορεί να νιώσει από τον εαυτό του. Επάνω του είναι αποτυπωμένο το οικογενειακό πρόβλημα σαν προσωπικό και καλείται να αποδεχθεί αυτή την κατάσταση δεχόμενος όλη την “απαιτούμενη” προσοχή και το ενδιαφέρον των άλλων, η οποία αντί να τον βοηθήσει να βγει από αυτή την θέση, τον βυθίζει ακόμα περισσότερο.

Η “εξουσιοδότηση” είναι το προϊόν της οικογενειακής προβολικής διαδικασίας που διαπερνά, όπως αναφέραμε, της γενιές και έρχεται να αναπαράγει ένα μηχανισμό μέσω του οποίου διαιωνίζεται μια πραγματικότητα στιγματισμού που δεν ικανοποιεί κανένα, αλλά βολεύει τους πάντες.

Βέβαια αυτή η βολή, στην ουσία οδηγεί τον“προτεινόμενο ασθενή” σε μια κατάσταση αδυναμίας, η οποία χωρίς να το καταλάβει η οικογένεια γίνεται ένα μέτρο πίεσης, όπου η “ανεπάρκεια', η “ αδυναμία” καθώς και η “ασθένεια” υποτάσσουν κάθε μέλος της οικογένειας στο δικό τους ρυθμό. Η προβολική διαδικασία της οικογένειας δημιουργεί ένα χώρο/χρόνο που ούτε η οικογένεια, αλλά ούτε “προτεινόμενος ασθενής” ή και κάποιο άλλο μέλος της μπορεί να ελέγξει.

Η “αδυναμία”, η “ασθένεια” αποκτά μια δύναμη μέσα στην οικογένεια εφόσον μπορεί να αναγκάσει τα μέλη της να συμπεριφερθούν με τρόπους που δεν επιθυμούν. Ασκεί μια εξουσία από την στιγμή που ζητά την υποταγή και την στήριξη των άλλων παρά την θέλησή τους. Η “ασθένεια” σαν αδυναμία λοιπόν αρχίζει να αποκτά μια ισχύ η οποία τονώνει την παρουσία της και την βοηθάει να αναπαραχθεί μέσα στην οικογένεια.

Για να το καταλάβουμε καλύτερα δεν έχουμε παρά να σκεφτούμε τις περιπτώσεις τοξικομανίας και το διαλυτικό τρόπο που λειτουργούν μέσα στην οικογένεια. Σε αυτή την περίπτωση ο “προτεινόμενος ασθενής” - χρήστης ασκεί μια καταλυτική εξουσία στα άλλα μέλη, έχοντας αυτονομηθεί μέσα από την χρήση. Σε αυτή την περίπτωση όπως και σε άλλες, η αδυναμία του “παιδιού”, δηλαδή η ανικανότητα του να διαπραγματευτεί την ζωή του σε ψυχοκοινωνικό, αλλά και οργανικό επίπεδο, γίνεται μια δύναμη που υποτάσσει την οικογένεια με την παρουσία της.

“Η δύναμη της αδυναμίας” έχει να κάνει με τον φόβο, την αγωνία και την έλλειψη ελέγχου από την οικογένεια του “προτεινόμενου ασθενή”. Ενός ελέγχου που ούτε ο ίδιος έχει, παρ' όλες τις προσπάθειες να τον αποκτήσει. Στην ουσία “η εξουσία της αδυναμίας” είναι μια καταστροφική δύναμη η οποία από αίσθημα μειονεξίας που ήταν στην αρχή και από την έλλειψη αυτοπεποίθησης και αυτοεκτίμησης του “προτεινόμενου ασθενή”μετατράπηκε σε συναίσθημα αυτό-λύπηση, αποστροφής, απόρριψης του εαυτού και τάση αυτοκαταστροφής του.

Σε αυτή την περίπτωση, όπως αναφέραμε στην αρχή του άρθρου, θεωρούμε ότι ο “προτεινόμενος ασθενής” μετατρέπεται σε ένα “τυραννικό” μέλος τόσο για τον ίδιο, όσο και για τα άλλα μέλη της οικογένειας. Με την συμπεριφορά του αναγκάζει τους άλλους να κάνουν κάτι που δεν θέλουν, δηλαδή ασκεί εξουσία της οποίας τα όρια, δεν μπορεί να ελέγξει κανείς. Έτσι η “αδυναμία” του γίνεται εξουσιαστική για την οικογένεια και καλεί τα άλλα μέλη να υποταχθούν σε αυτή.

Άρα η όλη κατάσταση μετουσίωσης της αδυναμίας σε εξουσία είναι μια οικογενειακή λειτουργία. Είναι λειτουργία που μπορεί να κατασκευάσει μια εξουσία καταστροφική, η οποία μετατρέπει την “αδυναμία”, την ανεπάρκεια” και γενικά την “ασθένεια” που τόσο πρόβαλλαν οι γονείς, σε όπλα ενάντια στον “προτεινόμενο ασθενή” και κατ' επέκταση ενάντια στην οικογένεια. 

Μέσα από αυτόν,  η “ασθένεια” μπορεί να αυτονομηθεί και να πάρει την μορφή της τιμωρίας και της αυτοκαταστροφής του, για αυτό που είναι δηλαδή, “αδύναμος” “ανεπαρκής”, '”άρρωστος”, εφόσον δεν υπάρχει άλλος τρόπος να αποφύγει αυτό το στιγματισμό που γίνεται αυτό-στιγματισμός. Η βιβλιογραφία δυστυχώς, είναι γεμάτη από τέτοιες περιπτώσεις.

Κερεντζής Λάμπρος

πίνακας: EMIL NOLDE

1” Τα οικογενειακά συστήματα”Κωστής Ζερβάκος