Ρατσισμός: Αίτια – Συνέπειες

Ψυχιατρικές παρατηρήσεις

πάνω στην ιδιότητα

του θυμάτος βασανιστηρίων

και αυτήν του βασανιστή

Μιχαήλ Π. Μουτούσης

Βασανιστήριο είναι η πράξη ανθρώπου που κάνει το θύμα του, το οποίο βρίσκεται στην ουσία στη διάθεσή του, να υποφέρει σοβαρά. Η πράξη του βασανιστηρίου, σ' αντίθεση με άλλες μορφές κακομεταχείρησης, έχει σημαντική χρονική διάρκεια. Η διάρκεια αυτή κάνει το βασανιστήριο ιδιαίτερα δυσάρεστο για το θύμα και θα περιμέναμε να έδινε στον βασανιστή τη δυνατότητα να συνειδητοποιήσει την οδύνη του θύματός του. Το βασανιστήριο μπορεί να γίνει με την εξάσκηση σωματικής ή ψυχολογικής βίας ή, συχνότατα, με συνδυασμό των δύο. Στην τελευταία περίπτωση ανήκει και ο σεξουαλικός βασανισμός. Ως βασανιστήριο συνήθως εννοούμε την σωματική κακοποίηση κρατουμένων, ιδίως πολιτικών. Η έννοια όμως περιλαμβάνει πολύ ευρύτερο φάσμα κακομεταχείρησης, όπως τον βασανισμό των ζώων, την επίμονη συναισθηματική & σωματική κακομεταχείρηση παιδιών απο μεγάλους, τους βασανισμούς μαθητών από ομάδες συμμαθητών τους όπως και στρατιωτών, κρατουμένων κλπ. από τρόφιμους και ανώτερους απ' τα αντίστοιχα ιδρύματα. Από ψυχολογική άποψη δεν είναι τέλος αμελητέα η θέση του βασανιστηρίου στο μύθο και την θρησκεία : π.χ. το "αιώνιον πύρ" της κόλασης που περιμένει παραδοσιακά τους αμετανόητους.

Ψυχιατρικές συνέπειες των βασανιστηρίων

Τα βασανιστήρια είναι ίσως το κατεξοχήν παράδειγμα εμπειρίας που μπορεί να τραυματίσει ψυχολογικά. Δεν προκαλούν μόνο τον πόνο κατά τη διάρκεια της ίδιας της πράξης αλλά αφήνουν οδυνηρά αποτυπώματα στην ψυχολογία του επιζώντος για μήνες η χρόνια μετά. Σ' ένα προηγουμένως υγειές άτομο αυτά τα οδυνηρά αποτυπώματα παίρνουν συχνά τη μορφή της λεγόμενης διαταραχής μετατραυματικού συνδρόμου (ΔΜΤΣ / PTSD), που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ως αρχή μιας διερεύνησης των ψυχολογικών επιπτώσεων των βασανιστηρίων. Ο άνθρωπος που υποφέρει από μετατραυματικό σύνδρομο έχει σημαντικές δυσκολίες να προσαρμοστεί και ν' αποδώσει κανονικά σε σημαντικούς τομείς της ζωής, για μήνες αφ' ότου έπαυσαν τα βασανιστήρια. Τέτοιοι τομείς είναι ο επαγγελματικός ή αυτός των κοινωνικών σχέσεων. Το ενδιαφέρον του βασανισμένου για τη ζωή και τους άλλους ανθρώπους είναι συχνά μειωμένο. Αισθάνεται να μην μπορεί πια νά νιώσει φυσιολογικά συναισθήματα όπως η χαρά ή η αγάπη. Μπορεί να αισθάνεται απομακρυσμένος από εκείνους που προηγουμένως ήταν κοντά του. Δεν μπορεί να δει πιά για τον εαυτό του ένα ανθρώπινο, φυσιολογικό μέλλον.

Ο σοβαρά τραυματισμένος ψυχικά άνθρωπος βρίσκεται σε μιά κατάσταση συνεχούς διέγερσης, τού είναι δύσκολο δηλαδή να χαλαρώσει. Αυτό (μαζί με άλλα συμπτώματα) μπορεί να τον εμποδίζει να κοιμηθεί η να συγκεντρωθεί στη δουλειά του. Η κατάσταση διέγερσης μπορεί να συνοδεύεται από μια υπερ-αγρύπνηση, μια ιδιαίτερη ευαισθησία στο ξάφνιασμα και να κάνει τον επιζώντα ευερέθιστο. Ο άνθρωπος που έχει τραυματιστεί ψυχικά προσπαθεί επίμονα ν' αποφύγει σκέψεις, συζητήσεις, πρόσωπα, δραστηριότητες που του θυμίζουν τα βασανιστήρια.

Πολλά απ' τα παραπάνω ψυχικά συμπτώματα - μειωμένη απόδοση, απομάκρυνση απ' τους άλλους, δυσκολία χαλάρωσης, αποφυγή δυσάρεστων ενθυμήσεων - πολλοί τα έχουμε ζήσει σε κάποιο μικρό βαθμό και χωρίς να έχουμε τραυματιστεί σοβαρά. Αυτός όμως που υποφέρει απο μετατραυματικό σύνδρομο ξαναζεί πάλι και πάλι φοβερές στιγμές που έζησε γύρω απ' το βασανηστήριο. Παρά τις προσπάθειές του, του ξανάρχονται στο μυαλό σκηνές και αντιλήψεις απο αυτό. Η ελάχιστη νύξη επαναφέρει τραυματικές μνήμες. Οι εικόνες η οι αντιλήψεις μπορεί να του έρχονται στο μυαλό αυθόρμητα, χωρίς προφανή λόγο. Μπορεί να βασανίζεται από εφιαλτικά όνειρα όπου ξαναζεί τα γεγονότα, η και ξυπνός ακόμα να αισθάνεται ότι πραγματικά ξανασυμβαίνει το βασανιστήριο, ότι πραγματικά ακούει η βλέπει σκηνές απ' αυτό (ψευδαισθήσεις). Πολλοί επιζώντες κάνουν απόπειρες αυτοκτονίας, με μέσα μάλιστα που παραπέμπουν στις μεθόδους με τις οποίες είχαν βασανιστεί.

Η απλή περιγραφή αυτή του μετατραυματικού συνδρόμου κάθε άλλο παρά εξαντλεί τα ψυχολογικά προβλήματα που εμφανίζουν οι βασανισμένοι. Είναι όμως μια καλά καθορισμένη επιστημονικώς οντότητα που αρχίζει να μας δώσει να καταλάβουμε τι μαρτύριο συνεχίζουν να ζούν πολλοί επιζώντες. Τα στοιχεία της διαρκούς επαναβίωσης, του να μην μπορεί κανείς καθόλου να ηρεμήσει, της μάταιης, συνεχούς προσπάθειας αποφυγής μάς παραπέμπουν ίσως στους αρχαίους μύθους των ατέλειωτων βασανιστηρίων τιμωρίας, όπως αυτής του Προμηθέα.
Η δεύτερη συχνότερη ψυχιατρική πάθηση που παρουσιάζεται στους βασανισμένους είναι η κατάθλιψη. Αυτή χαρακτηρίζεται απο κακή διάθεση, απώλεια ενδιαφέροντος, μειωμένη ικανότητα άντλησης ικανοποίησης, διαταραχές του ύπνου, της όρεξης και του σεξουαλικού ενδιαφέροντος και άλλα. Η σκέψη στην κατάθλιψη κυριαρχείται απο απαισιοδοξία για το μέλλον και αρνητική εικόνα τόσο του εαυτού όσο και των άλλων ανθρώπων. Πραγματικά το θύμα βασανιστηρίων έχει χάσει τόσα (αξιοπρέπεια, σωματική ακεραιότητα, κοινωνική και πολιτική θέση) κι έχει έρθει αντιμέτωπο με μια τόσο κακή πλευρά της ανθρώπινης φύσης που όλ' αυτά δεν εκπλήσσουν καθόλου. Ίσως να πρέπει να εκπλήξει, αντίθετα, ότι πολλά θύματα βασανιστηρίων δεν παρουσιάζουν κατάθλιψη.

Οι ψυχιατρικές αυτές οντότητες - μετατραυματική διαταραχή, κατάθλιψη αλλά και άλλες λιγότερο συνηθισμένες - δεν είναι απλώς αποτελέσματα των βασανιστηρίων. Η κοινωνική δομή όπου εντάσσεται το θύμα των βασανιστηρίων επίσης συνεισφέρει σημαντικά. Έτσι οι ψυχιατρικές αυτές παθήσεις συναντιώνται συχνότερα όταν ο κοινωνικός ιστός στον οποίο ζεί ο βασανισμένος έχει κι αυτός διαρραγεί. Αυτό μπορεί να συμβαίνει είτε γιατί ο βασανισμένος δραπετεύσε ως πρόσφυγας κι αφησε πίσω το κοινωνικό του περιβάλλον, είτε γιατί τα ίδια τα βασανιστήρια υπήρξαν σύμπτωμα μιάς κατάστασης (ιδίως ένοπλης βίας) που η ίδια κατέστρεψε τον κοινωνικό ιστό. Η ψυχολογική << ίαση >> του βασανισμένου πολλές φορές (αλλά σίγουρα όχι πάντα) ακολουθεί την επανασυγκρότησή του ώς κοινωνικού όντος. Η επαναδόμηση της κοινωνικής ταυτότητας συχνά καθυστερεί για μήνες η χρόνια απ' τις διακρίσεις και τις γραφειοκρατικές ταλαιπωρίες που συναντούν οι επιζώντες ως πρόσφυγες στην ξενιτιά. Αυτές οι διακρίσεις και καθυστερήσεις συνδυάζονται με το τραυματικό παρελθόν κι επαυξάνουν την πιθανότητα εμφανίσεως ψυχιατρικών παθήσεων όπως το μετατραυματικό σύνδρομο.

Η συστηματική κακοποίηση των παιδιών ως βασανιστήριο

Εδώ και αρκετά χρόνια ζούσε ένα μικρό αγοράκι από πολύ εύπορη οικογένεια, εδώ στην Ελλάδα. Δυστυχώς όμως ήταν ανεπιθύμητος στους γονείς του. Έτσι αυτοί τον πήραν και πήγαν να τον αφήσουν σε μιά ερημιά για να πεθάνει. Επειδή όμως ήθελαν να σιγουρευτούν ότι δεν θα πάει να βρεί κανέναν που να τον σώσει, κάρφωσαν το πόδι του στη γή μ' ένα παλούκι. Πέρασε όμως κάποιος και τον έσωσε. Οι άνθρωποι τον ονόμασαν Πρησμενοπόδαρο, μιας και φαίνεται πως το πόδι του πήρε πολύ καιρό να γιάνει. Στη γλώσσα τους πρησμενοπόδαρος λεγόταν Οιδήπους. Η τραγικές συνέπειες της κακοποίησης του παιδιού καταγράφονται απο εκεί και πέρα στο μύθο.

Μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η συστηματική κακοποίηση των παιδιών ίσως το πιό σημαντικό παράδειγμα βασανιστηρίου. Είναι βασανιστήριο γιατί είναι συνειδητή επιβολή οδύνης πάνω σ' έναν άνθρωπο σε βάθος χρόνου - συνήθως με σκοπούς πολύ παρόμοιους με τ' άλλα βασανιστήρια : να τιμωρείται, να σιωπά, να λέει και να κάνει αυτό που του επιβάλλουν, να συνθλίβεται πνευματικά, να δίνει διέξοδο σ' ενορμήσεις κυριαρχίας, καταστροφής (ή και χειρότερα) των βασανιστών του. Υπάρχουν φυσικά σημαντικές διαφορές με τ' άλλα βασανιστήρια. Πρώτη και κύρια ότι τα παιδιά μεγαλώνοντας διαμορφώνουν τον χαρακτήρα τους και επιρρεάζονται έτσι πιό άσχημα, πιό βαθειά. Δεύτερη, ανάμεσα σε πολλές άλλες, ότι σοβαρή κακομεταχείρηση για ένα παιδί είναι και η έλλειψη φροντίδας γι αυτό, πράξη που δεν εντάσσεται συνήθως στην συνειδητή επιβολή οδύνης. Σε πολλές περιπτώσεις σεξουαλικού ιδίως βασανισμού παιδιών ο δράστης φαίνεται να μην έχει επίγνωση του πόνου που προκαλλεί. Πρέπει όμως να ειπωθεί πάνω σ' αυτό ότι η εθελοτυφλία, η άρνηση της συναισθηματικής πραγματικότητας όσο και η απόκρυψη απ' την κοινωνία χαρακτηρίζουν πολλά βασανιστήρια.

Η πιό συχνές μορφές του προβλήματος είναι ο σωματικός βασανισμός (ξυλοδαρμοί, εγκαύματα, σπασμένα μέλη) και ο συναισθηματικός βασανισμός (άκρα λεκτική επιθετικότητα, απόρριψη, στέρηση προσοχής και εκδηλώσεων στοργής, απειλές και πράξεις εγκατάλειψης κ.α.). Σεξουαλική κακοποίηση ανηλίκου είναι η ανάμιξή του σε σεξουαλικές πράξεις που δεν τις κατανοεί καλά, στις οποίες δεν μπορεί να συναινέσει και οι οποίες παραβιάζουν τους κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς και τους ρόλους μέσα στην οικογένεια.
Οι ψυχολογικές επιπτώσεις του βασανισμού των παιδιών έχουν μελετηθεί πολύ εκτεταμένα. Στον συναισθηματικό τομέα αυτά τα παιδιά δείχνουν πολλά αρνητικά συναισθήματα. Χαρακτηρίζονται από υπερδιέγερση και υπεραγρύπνιση. Παθολογικές συναισθηματικές καταστάσεις συμπεριλαμβάνουν κατάθλιψη, οργή και αποδιοργανωμένο παιχνίδι, ξαφνικές συναισθηματικές μεταπτώσεις κ.α. Τα κακοποιημένα παιδιά αυτά έχουν πολύ κακή εικόνα για τον ίδιο τους τον εαυτό και δυσκολεύονται να εκφράσουν τι νιώθουν - ιδίως τ' αρνητικά τους συναισθήματα. Παίζουν λιγότερο και το παιχνίδι τους είναι πιό μονότονο απ' των άλλων παιδιών. Καταλαβαίνουν λιγότερο τα συναισθήματα των άλλων, περιμένουν το χειρότερο απ' τους άλλους, τους εμπιστεύονται λιγότερο και δυσκολεύονται να δημιουργήσουν και να διατηρήσουν φιλίες. Με τους συνομήλικούς τους τα κακοποιημένα παιδιά έχουν μειωμένες κοινωνικές δεξιότητες και εμφανίζουν αδικαιολόγητη επιθετικότητα σε φιλικές προσεγγίσεις των άλλων. Συχνά εμφανίζουν συνδυασμό επιθετικότητας και απόσυρσης απο τους άλλους, συμπεριφορά που οδηγεί τα άλλα παιδιά να τ' αποφεύγουν και να τ' απορρίπτουν.

Τόσο η σωματική όσο και η σεξουαλική κακοποίηση συχνά οδηγούν σε μετατραυματικές διαταραχές, όχι και τόσο διαφορετικές απ' των βασανισμένων ενηλίκων. Η σεξουαλική κακοποίηση οδηγεί σε βαθύτατη διατάραξη της ποιότητας των διαπροσωπικών σχέσεων του παιδιού και αργότερα του ενήλικα. Πολλά όμως κακοποιημένα παιδιά, ιδίως αγόρια, αναπτύσσουν βίαιους, οξύθυμους, αντικοινωνικούς χαρακτήρες. Περίπου το ένα τρίτο βασανισμένων αγοριών η κοριτσιών κακοποιούν κι αυτά τα παιδιά τους ώς ενήλικες.

Η ψυχαναλύτρια Μπέατρις Πατσαλίδη, που δούλεψε με ασθενείς που βασανίστηκαν, συνοψίζει : << μετά τα βασανιστήρια, η πίστη των επιζώντων στην βασική αγαθότητα του ανθρώπου έχει υπονομευτεί, η αίσθησή τους ότι ο κόσμος τους είναι ασφαλής έχει καταστραφεί, η εμπιστοσύνη τους έχει προδοθεί. Φορές φορές λένε ότι το συνηθισμένο τους ανθρώπινο σχήμα - αυτό που λέγεται η ταυτότητά τους - έχει παραμορφωθεί, έχει γίνει καποιος άλλος, ξένος και παράξενος, κάποιος που ούτε αναγνωρίζουν ούτε μπορούν να εμπιστευτούν. Ένας επιζών περιέγραψε : ''Ο καθρέφτης μου, εκεί όπου έβλεπα τον εαυτό μου, έσπασε. Τώρα ζω χωρίς ψυχή. Όχι, δεν ζω, ο εαυτός μου πέθανε. Συνεχίζω, προσπαθώ να βρώ τα κομμάτια, να τα συναρμολογήσω. Δεν ξέρω άν θα με ξαναβρώ ποτέ.'' >>

Κάποιες όψεις της ψυχοπαθολογίας του βασανιστή

Αν είναι δύσκολο να προσεγγίσουμε, να καταλάβουμε την ψυχολογία του θύματος βασανιστηρίων, είναι πολύ πιό δύσκολο να κατανοήσουμε εκείνη των βασανιστών. Πρώτα γιατί στις χώρες πού είναι αρκετά ελέυθερες για να ανοίξουν τόσο δύσκολα θέματα δεν γίνονται - επισήμως πάντα - βασανιστήρια. Δεύτερον, γιατί η ψυχοπαθολογία των ανθρώπων των πιό επιρρεπών στα βασανιστήρια, εκείνων που τα εκτελούν πρόθυμα, τους αποτρέπει απ' το να ανοιχτούν στο ψυχολογικό βλέμμα. Τρίτον και κυριότερο, η δική μας αυτοπροστασία μας επιτρέπει μια πολύ επιφανειακή μόνο ματιά στον κόσμο του βασανιστή, μια τρομολάγνη ματιά που αφού δεί τις πράξεις πλανάται για λίγο στο <<μα πώς είναι δυνατόν να έκανε κάτι τέτοιο>> και φεύγει.

Όπως είδαμε, η άκρα παραβίαση που αντιπροσωπεύει το βασανιστήριο καταλύει για τον βασανισμένο, αλλά και για εκείνους που θα προσπαθήσουν να τον πλησιάσουν, κάθε εμπιστοσύνη στα << σύνορα >> που ορίζουν τις βασικές εκείνες οντότητες στις οποίες καθημερινά στηριζόμαστε. Το ίδιο το δέρμα ως όριο και προστασία του σώματος, η σεξουαλική ταυτότητα, τα πιστεύω και οι αρχές του υποκειμένου, οι οικογενειακοί δεσμοί παραβιάζονται. Η ίδια όμως η ακατανόητη, πέρα απο κάθε όριο φύση του βασανιστηρίου θέτει αμέσως το ερώτημα : τι ψυχισμός, ποιά συναισθήματα κρύβονται πίσω απ' το βασανιστήριο ως επικοινωνία, ως έκφραση ; και σε ποιόν ανήκει αυτός ο ψυχισμός - στο βασανιστή μόνο, η μήπως σ' ένα κοινωνικό σύνολο του οποίου ο βασανιστής είναι ο απρόσωπος << δήμιος >> ; Μπορούμε να αποπειραθούμε μιά προσέγγιση κάνοντας δύο υποθέσεις. Πρώτον, ότι τα βασανιστήρια δεν έχουν τυχαία μορφή, περιγραφή, τελετουργικό, αλλά ότι αυτά τα τελευταία παραπέμπουν σε ψυχολογικούς συμβολισμούς, στο νόημα αυτού που φαίνεται να μην είναι παρά ατέλειωτες, χωρίς νόημα παραλλαγές του << Κακού >>. Δεύτερη υπόθεση, ότι τα συναισθήματα και η καταστάσεις που δημιουργούν τα βασανιστήρια, πρώτα στα θύματα και μετά σ' εμάς που προσπαθούμε να καταλάβουμε, αποτελούν κι αυτά μέρος κάποιου πρωτόγονου μυνήματος απ' τον ψυχισμό των βασανιστών.

Βασανιστήρια συχνά εκτελούνται από παιδιά, με αντικείμενό τους κάποιο ζωάκι. Ένα αληθινό παράδειγμα είναι ένα δεκάχρονο παιδί που έψησε ζωντανή μιά σαύρα στο μάτι της κουζίνας. Ο Φρόυντ πίστευε κάποτε ότι όσον αφορά ορισμένα βασανιστήρια των παιδιών, το παιδί δεν είχε συναίσθηση ούτε αντλούσε ευχαρίστηση απ' τον πόνο που προκαλούσε - ήταν απλώς μιά άσκηση κυριαρχίας. ʼς συμφωνήσουμε εν μέρει. Είναι δύσκολο να φέρουμε παράδειγμα βασανιστηρίου που δεν υπογραμμίζει την απόλυτη κυριαρχία του βασανιστή, κυριαρχία ζωής και θανάτου. Όμως τα βασανιστήρια ζώων (και παιδιών) από παιδιά αποτελούν χαρακτηριστικό της λεγόμενης << διαταραχής συμπεριφοράς >> ως σύνδρομο. Στο σύνδρομο αυτό υπάρχουν πολλές εκδηλώσεις παραβίασης των αναγκών των άλλων, βίαιες πράξεις και χαρακτηριστικά κακή εικόνα του εαυτού. Απο όλα τα συμπτώματα του συνδρόμου αυτού, εκείνο που στατιστικώς συχνότερα προβλέπει την εξέλιξη του παιδιού σε ενήλικα απάνθρωπου, ψυχοπαθητικού χαρακτήρα (<< αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας >>), είναι τα βασανιστήρια ζώων. Το παιδί στο παράδειγμα με τη σαύρα δεν είχε σύνδρομο διαταραχής συμπεριφοράς. Είχε όμως ιστορικό σοβαρών εγκαυμάτων από ατύχημα στην ηλικία των πέντε περίπου ετών και πολλούς λόγους έκφρασης κυριαρχίας και επιβεβαίωσης. ʼς προσέξουμε εδώ ότι συμβολικά η καιγόμενη σαύρα αντιπροσωπεύει το ίδιο το παιδί: στο βασανιστήριο αυτό το παιδί εκφράζει τον πόνο και τον τρόμο που ένιωσε, στο λογικό επίπεδο αποστασιοποιείται απ' στον πόνο, θριαμβεύει πάνω σ' αυτόν. Κάτω απ' την επιφάνεια έχει επαναλάβει όμως τον τραυματισμό του.

Τα παιδιά στο σχολείο, και ιδιαίτερα στη εφηβεία, περνούν απο το σωματικό βασανισμό ζώων στην ομαδική κακομεταχείρηση των συνομηλίκων τους. Αυτή συχνά συμπεριλαμβάνει σωματική βία, αν και πολύ σπάνια ακραίας μορφής. Περιλαμβάνει όμως πάντα τον εξευτελισμό, ιδίως της διαμορφωνόμενης ταυτότητας του παιδιού ως κορίτσι η αγόρι. Είναι επαναλαμβανόμενος και περιλαμβάνει τον εξοστρακισμό απ' το κοινωνικό σύνολο. Συχνότατα βιώνεται από τα θύματα ως πραγματικό βασανιστήριο - περισσότερο μάλιστα στις ψυχολογικές παρά στις σωματικές του μορφές. Οι μικροί <<βασανιστές >> διασκεδάζουν, αυτοεπιβεβαιώνονται, ξεφεύγουν απ' τις δικές τους δυσκολίες ταυτότητας (και σεξουαλικής). Το φαινόμενο είναι έντονα ομαδικό και κοινωνικό, με συγκεκριμένους ρόλους (βασανιστές/εξουσιαστές, βοηθοί τους, συμμετέχοντες θεατές, θύματα, αλλά και κάποιοι υπερασπιστές των τελευταίων). Παρ' όλο τον ομαδικό χαρακτήρα αυτών των <<βασανιστηρίων>> υπάρχει έντονη ατομική συνεισφορά. Στα <<βασανιστήρια>> εδώ διαπρέπουν τα πιό διαταραγμένα, με μεγαλύτερες ανάγκες αυτοεπιβεβαίωσης παιδιά. Έρευνες δείχνουν ότι είναι εκείνα που έχουν συναισθηματικά κακοποιηθεί στο σπίτι τους. Τέλος, τα <<βασανιστήρια >> αυτά των παιδιών συνήθως τα ανέχεται (συχνά εθελοτυφλώντας) η ιεραρχική δομή του σχολείου στην οποία ζούν. Κάθε σχεδόν στοιχείο αυτής της περιγραφής ταιριάζει - σε μεγέθυνση - στα βασανιστήρια των ενηλίκων.

Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του '67 το καθεστώς δημιούργησε σε απομακρυσμένες περιοχές μονάδες εκπαίδευσης ασφαλιτών. Ειδικά διαλεγμένοι στρατιώτες οδηγούνταν στις μονάδες αυτές όπου τους ξεγύμνωναν, τους ξύριζαν το κεφάλι και τους ανάγκαζαν να ουρήσουν πάνω σε φωτογραφίες αγαπημένων τους προσώπων. Στη συνέχεια τους κακομεταχειρίζονταν συστηματικά ώστε να τους ετοιμάσουν να βασανίζουν κι εκείνοι άλλους. Η εκπαίδευση αυτή ήταν << επιτυχής >> και συναντάται συχνά. Φτάνουμε εδώ στον κεντρικό ρόλο πού παίζει η ντροπή, ο εξευτελισμός, στην ψυχολογία του βασανιστή και βλέπουμε πόσο στενά είναι αυτή συνδεδεμένη με τον εξευτελισμό του θύματος. Στο παράδειγμα του εξευτελισμού των αγαπημένων προσώπων του βασανιστή βλέπουμε επίσης πως η παραβίαση στοιχειωδών σχέσεων, ταμπού, ορίων, προσβάλλει την ίδια την οργάνωση του εσωτερικού κόσμου. Αυτό ισχύει τόσο για το βασανιστή όσο και, στη συνέχεια, για τα θύματα. Μεγάλο μέρος της συμπεριφοράς αυτών που χρησιμοποιούν άκρα βία εξηγείται ώς προσπάθεια κυριαρχίας. Οι άνθρωποι αυτοί προσπαθούν να κυριαρχήσουν πάνω στην εμπειρία η την απειλή της ντροπής και του εξευτελισμού, όπως έχει υποστηρίξει ο ψυχίατρος και διευθυντής του κέντρου για τη μελέτη της βίας στο Χάρβαρντ, Τζέιμς Γκίλιγκαν.

Ο βασανιστής βρίσκεται συνήθως σε στενότατη σχέση με το καθεστώς που υπηρετεί. Η ψυχοπαθολογία του καθεστώτος εκφράζεται και επαυξάνεται μεσ' απ' αυτήν του βασανιστή. Αν το βασανιστήριο εκφράζει την δίψα για απόλυτη κυριαρχία πάνω στο θύμα, η κυριαρχία αυτή προσπαθεί να εξουδετερώσει και μιά διαφορετικότητα που εκλαμβάνεται ως άκρως απειλητική. Ο βασανιζόμενος όχι μόνο εξαναγκάζεται να ομολογήσει, αλλά και, περισσότερο ίσως, να σιωπήσει. Για την κοινωνία που βασανίζει η έκφραση του ʼλλου (π.χ. του αντιφρονούντος η του παραπτωματικού) αποτελεί θανάσιμη απειλή που μόνο με την βίαιη κυριαρχία μπορεί να εκκαθαρθεί.

Στις δημοκρατικές χώρες σωματικά βασανιστήρια δεν εξασκούνται με τον ίδιο, οργανωμένο τρόπο απ' τις αρχές. Εξασκούνται όμως μέσα σε ορισμένα περιβάλλοντα όπως οι φυλακές. Είναι για παράδειγμα αποδεδειγμένο ότι ο επανειλλημένος βιασμός είναι συχνότατος στις αμερικανικές φυλακές (μιάς και εκεί έχουν γίνει οι έρευνες). Γίνεται από τούς πιό βίαιους κρατούμενους στους πιό αδύναμους. Οι δεσμοφύλακες ανταλλάσουν σιωπηλά την συνεργασία / υποταγή των πιό βίαιων κρατουμένων με την κυριαρχία των τελευταίων πάνω στους πιό αδύναμους. Ψυχολογικά το βασανιστήριο αυτό εξυπηρετεί (κατά ειρωνικά παράδοξο τρόπο) την αυτοεπιβεβαίωση του ανδρισμού των βιαστών - βασανιστών, ανδρισμού που έχει καταρακωθεί απ' το εξευτελιστικό περιβάλλον της φυλακής.

Στην εκτέλεση βασανιστηρίων συνεισφέρει, δυστυχώς, και η τάση του ανθρώπου να υποτάσσεται στις αρχές, ακόμα κι αν εκείνες δεν τον απειλούν προσωπικά. Πολλά κλασσικά πειράματα έχουν δείξει ότι οι περισσότεροι άνθρωποι υπακούουν σε διαταγές να προκαλέσουν πόνο σε άλλους, όταν αυτές δίνονται από ανθρώπους με την κατάλληλη κοινωνική θέση. Οι περισσότεροι που υπακούουν το κάνουν με έκδηλη εσωτερική ανησυχία και ένταση, και πέρα από κάποιο όριο σταματούν. Το όριο όμως αυτό είναι πολύ πέρα απ' ότι θα περίμενε κανείς. Υπάρχουν επίσης ενδείξεις ότι η σταδιακή έκθεση ενός φυσιολογικού ανθρώπου σε βασανιστήρια τρίτων, υποστηριζόμενη από την κατάλληλη ιδεολογική προπαγάνδα, μπορεί να τον αναισθητοποιήσει ώστε να συνεργαστεί ουσιαστικά με το σύστημα.

Ενώ τα περισσότερα βασανιστήρια με τα οποία ασχοληθήκαμε είχαν ώς στόχο τους την συμβολική εκμηδένιση του θύματος (π.χ. ως αντιφρονούντος η ως άνδρα), απ' την ιστορική σκοπιά τα περισσότερα βασανιστήρια προηγούνται της εκτέλεσης του θύματος. Στοχεύουν - όπως κατά βάθος οι περισσότερες μορφές βίας - στην αποκατάσταση της δικαιοσύνης στην κοσμοθεωρία αυτών που τα καθιερώνουν και που τα εξασκούν. Στο Χριστιανικό δράμα το βασανιστήριο παίζει σημαντικούς ρόλους. Η σταύρωση είναι βέβαια εκτέλεση δια βασανιστηρίου. Σε βασανιστήρια υποβάλλονται οι πρώτοι Χριστιανοί. Στην Αποκάλυψη του Ιωάννη ο Θεός προσπαθεί να συνετήσει τους αμαρτωλούς επιτρέποντας σε τερατώδη όντα να τους βασανίσουν. Στό ίδιο βιβλίο τα αιώνια βασανιστήρια της κολάσεως περιμένουν τους αμετανόητους. Αιώνες αργότερα χριστιανοί πιστεύουν ότι η σωτηρία της ψυχής των μαγισσών μπορεί να επιτευχθεί με βασανιστηρία. Υπάρχει άραγε κάποια ψυχολογική συνέχεια σ' όλα αυτά; Ερωτήματα γεννιούνται, αλλά ας τ' αφήσουμε ανοιχτά - έχοντας φτάσει πιά στα όρια της δικής μας προβληματικής.

Επίλογος

Η ενασχόληση με την ψυχιατρική των βασανιστηρίων αγγίζει την εμπειρία του ίδιου του κακού. Μόλις περάσει η πρώτη μας περιέργεια, το άγγιγμα αυτό αποδεικνύεται ιδιαίτερα δυσάρεστο. Οι ψυχολογικές συνέπειες των βασανιστηρίων - εξευτελισμός, κατακερματισμός του προσωπικού και κοινωνικού κόσμου, κατάθλιψη, μετατραυματικό σύνδρομο - όχι μόνο περιγράφουν το τοπίο αυτό του κακού αλλά και μας προιδεάζουν για κάποια απ'τα χαρακτηριστικά προβλήματα των βασανιστών. Στρέφοντας το βλέμμα στους τελευταίους βλέπουμε αποσπάσματα μιάς πραγματικής τραγωδίας, κοινωνικών και προσωπικών επαναλαμβανόμενων κύκλων βίας. Κύκλων που ίσως αποτελούν απελπισμένες, μάταιες απόπειρες επανάκτησης μιας αυτοπεποίθησης, σιγουριάς, αυτοσεβασμού που η ίδιες αυτές οι απόπειρες αναιρούν

πηγή http://eireni.gn.apc.org/TORTURE.HTM