Ρατσισμός: Αίτια – Συνέπειες

Τα ηρωικά πρότυπα

και η ηθική εκπαίδευση

Ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι, στη συζήτηση για το ποιες ηθικές αξίες μπορούν να διδαχθούν και πότε, είναι σημαντικό να δώσουμε προσοχή στη φωνή των ίδιων των παιδιών. Ένας τρόπος για να μάθουμε περισσότερα για το τι σκέφτονται τα παιδιά για την ηθική είναι να μελετήσουμε τις αντι­λήψεις τους για την έννοια του ήρωα και τα ηρωικά πρότυπα με τα οποία ταυτίζονται σε κάθε ηλικία. Σε κάθε κοινωνικό σύστημα, η έννοια της ηθικής συνδέεται με τα ηρωικά πρότυπα που επικρατούν κάθε φορά και τα οποία ενστερνίζεται ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού και κυρίως τα παιδιά και οι νέοι. Καθώς η κοινωνία αλλάζει, αναδιαμορφώνεται, σε ένα βαθμό, η ιδέα του ήρωα και αλλάζει το πάνθεον των ηρώων, το οποίο με τη σειρά του επη­ρεάζει τις αξίες των ατόμων. Γι’ αυτό η σύγχρονη έρευνα επιχείρησε να δια­σαφηνίσει το νόημα και τις ιδιότητες που αποδίδουν στην έννοια «ήρωας» τα παιδιά αλλά και οι ενήλικες.

Γενικά, ως ήρωας χαρακτηρίζεται ένα άτομο που διακατέχεται από μια αίσθηση γενικά αποδεκτής ηθικής, που υπερβαίνει τα όρια του προσωπικού συμφέροντος, που δεν ανέχεται την αδικία και μένει σταθερός στις δεσμεύ­σεις του. Ήρωας μπορεί να είναι ένα εξαιρετικό πρόσωπο ή ένας συνηθισμέ­νος πολίτης που επιδεικνύει μια ασυνήθιστη πεποίθηση και επιμονή στο να πράττει το σωστό. Στο άτομο αυτό αποδίδονται χαρακτηριστικά συμπεριφο­ράς όπως γενναιότητα, αυτοθυσία, σοφία, ευαισθησία στις ανάγκες των άλ­λων, τοποθέτηση του κοινού συμφέροντος πάνω από το ατομικό (Cohen, 1993. Pleiss & Feldhusen, 1995).
Όπως έδειξε η σχετική έρευνα (Pierce, 1995), οι ήρωες διακρίνονται από τα πρόσωπα που βρίσκονται στο προσκήνιο της δημοσιότητας, τα λεγόμενα είδωλα ή stars. Διαπιστώθηκε, μάλιστα, ότι παιδιά ήδη από την ηλικία των 10-12 ετών είναι ικανά να κάνουν αυτή τη διάκριση, ακόμη κι όταν διαλέγουν να ταυτιστούν με ένα διάσημο πρόσωπο μάλλον, παρά με έναν κλασικό ήρωα (Πλατσίδου & Μεταλλίδου, υπό δημοσίευση). Ο χρόνος καταξιώνει τους ήρωες στη συνείδηση της κοινής γνώμης, ενώ απαλείφει τις εφήμερες διαση­μότητες.

Οι περισσότερες προσπάθειες για τον εννοιολογικό ορισμό του ήρωα ε­μπεριέχουν κάποια αναφορά στις κοινωνικές αξίες και στο ρόλο του ήρωα ως συντελεστή κοινωνικής αλλαγής. Για παράδειγμα, ο Dotter (1987) υπο­στηρίζει ότι «οι πολιτισμικοί ήρωες (παράλληλα με το να είναι δημοφιλείς) είναι συμβολικές φιγούρες που υποκινούν τις μάζες της κοινωνίας σε δράση ώστε να εκπληρώσουν τους κοινωνικούς στόχους. Το μέσο για να γίνει πραγ­ματικότητα το παραπάνω είναι η ικανότητα να ενσαρκώνουν σημαντικές αξίες ή στόχους και τελικώς να ενθαρρύνουν την κοινωνικοπολιτιστική αλ­λαγή» (σ. 28). Σύμφωνα με μια παρόμοια άποψη (Berg, 1992), ο ήρωας πα­ρακινεί τους ανθρώπους να δουν τα καλά στοιχεία μέσα τους και να τα ανα­πτύξουν. Καθώς είναι ένα πρόσωπο που αξίζει να θαυμάζει και να τιμά κα­νείς, είναι πιθανό ότι θα προσπαθεί να μιμηθεί τις πράξεις του. Έτσι, ο ήρωας μπορεί να λειτουργήσει ως εμπνευστής και καθοδηγητής για τα άτομα και την κοινωνία.

Πώς μεταβάλλεται η αντίληψη του ήρωα με το πέρασμα της ηλικίας;

Η αντίληψη για την έννοια και τα χαρακτηριστικά του ήρωα αλλάζει με το πέρασμα της ηλικίας (White & O’ Brien, 1999). Τα παιδιά της προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας (5-6 ετών) θεωρούν ως ήρωα κάποιον με εξαι­ρετικές φυσικές ή υπερφυσικές δυνάμεις ή κάποιον που είναι όμορφος και ελκυστικός. Για τα παιδιά των 8-9 χρόνων, ήρωας είναι κάποιος που βοηθά τους συνανθρώπους του και γενικά κάνει το καλό. Κατέχει χαρακτηριστικά όπως γενναιότητα, καλοσύνη, αξιοπιστία. Στην πρώτη εφηβική ηλικία (11-13 ετών), τα παιδιά θεωρούν ήρωα κάποιον που έχει εξαίσιες ψυχολογικές ιδιό­τητες (θάρρος, σοφία, καλοσύνη, κτλ.) και προκαλεί το θαυμασμό όλων εξαι­τίας μιας σημαντικής ενέργειάς του ή ενός ιδιαίτερου χαρακτηριστικού του. Τέλος, στα 15-16 τους χρόνια, οι έφηβοι εκτιμούν ότι ο ήρωας είναι ένα πρό­σωπο που κάνει κάτι εξαιρετικό, δείχνοντας γενναιότητα, πιστότητα στις ηθι­κές αξίες και αυτοθυσία. Επιπλέον, περιλαμβάνουν μια νέα διάσταση στην έννοια του ήρωα, τις προσωπικές πεποιθήσεις. Ήρωας θεωρείται εκείνος που μένει σταθερός και συνεπής στις προσωπικές του αξίες, παρά τις όποιες γι’ αυτόν αρνητικές συνέπειες.

Ένα κοινό εύρημα σε παρόμοιες έρευνες είναι ότι τα παιδιά σε κάθε ηλι­κία θεωρούν ως ήρωες μέλη της οικογένειάς τους, κυρίως τους γονείς, και πρόσωπα που ανήκουν στο φιλικό και συγγενικό τους περίγυρο (Hart, Yates, Fegley, & Wilson, 1995. White & O’ Brien, 1999). Πιο συγκεκριμένα, τα η­ρωικά πρότυπα που αφορούν στην οικογένεια τα εκτιμούν ως βοηθούς, προ­στάτες και σπουδαίους χαρακτήρες, και τους προσδίδουν χαρακτηριστικά όπως καλοσύνη, γενναιότητα, αξιοπιστία, εντιμότητα.

Μια σχετική έρευνα (Πλατσίδου & Μεταλλίδου, υπό δημοσίευση) έγινε στην Ελλάδα με στόχο να διερευνήσει πώς άτομα ηλικίας 10 έως 19 ετών αξιολογούν την ηρωική συμπεριφορά ορισμένων διάσημων προσώπων. Δια­πιστώθηκε ότι οι έφηβοι αξιολογούν υψηλά την ηρωική συμπεριφορά προ­σώπων των οποίων η ζωή και το έργο έχουν δικαιωθεί από το χρόνο, ανεξάρ­τητα από τον τομέα στον οποίο έχουν διακριθεί. Υψηλότερα αξιολογήθηκαν οι εθνικοί ήρωες (π.χ. Θεόδωρος Κολοκοτρώνης), πρόσωπα από την ιστορική πραγματικότητα (π.χ. Περικλής) αλλά και σύγχρονα πρόσωπα που έχουν διακριθεί για την κοινωνική τους προσφορά (π.χ. Μητέρα Τερέζα). Με αρ­κετά ηρωικά στοιχεία εκτιμήθηκαν τα πρόσωπα που υπηρετούν την επιστήμη και την «κλασική» τέχνη (π.χ., Αϊνστάιν, Μαρία Κάλλας) και οι Έλληνες διανοούμενοι με διεθνή αναγνώριση (π.χ. Οδυσσέας Ελύτης). Τα λιγότερα ηρωικά στοιχεία συγκέντρωσαν οι κατηγορίες της καλλιτεχνικής επικαιρότη­τας (π.χ. Άννα Βίσση) και των αθλητών (π.χ. Νίκος Γκάλης). Ως προς το εξε­λικτικό πρότυπο, βρέθηκε ότι τα μεγαλύτερα παιδιά εκτιμούσαν περισσότερο τα πρόσωπα που δείχνουν ηθική υπεροχή, ενώ τα μικρότερα έλκονταν από τα πρόσωπα στα οποία η κοινωνία προσδίδει λάμψη. Αυτή η αλλαγή ως προς τον τρόπο αντίληψης δείχνει την πρόοδο των ατόμων στη γνωστική σκέψη, την κοινωνική ανάπτυξη και την ηθική κατανόηση.

Στην ίδια έρευνα (Πλατσίδου & Μεταλλίδου, υπό δημοσίευση) επιχειρή­θηκε να διερευνηθεί ο βαθμός στον οποίο συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (όπως ο αλτρουισμός, η κοινωνική προσφορά, οι εξαιρετικές ικανότητες-τα­λέντα, η εργατικότητα, η οικονομική δύναμη και η εξωτερική εμφάνιση) σχε­τίζονται αιτιολογικά με την εκτίμηση της ηρωικής συμπεριφοράς των προσώ­πων. Διαπιστώθηκε ότι το χαρακτηριστικό που αξιολογήθηκε υψηλά σε όλες σχεδόν τις κατηγορίες των προσώπων, εκτός από τους καλλιτέχνες της επι­καιρότητας, ήταν η εργατικότητα. Τα χαρακτηριστικά του αλτρουισμού και της κοινωνικής προσφοράς εκτιμήθηκαν πολύ υψηλά στις κατηγορίες των εθνικών ηρώων και των προσώπων με κοινωνική προσφορά. Επίσης, το χα­ρακτηριστικό της κοινωνικής προσφοράς εκτιμήθηκε αρκετά υψηλά στις κα­τηγορίες των προσώπων από την επιστήμη και κλασική τέχνη, καθώς και των ιστορικών προσώπων. Το χαρακτηριστικό εξαιρετικές ικανότητες αξιολογή­θηκε πολύ υψηλά στους αθλητές, τους Έλληνες διάσημους καλλιτέχνες και τους εθνικούς ήρωες. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η παρατήρηση ότι το χαρα­κτηριστικό της οικονομικής δύναμης εκτιμήθηκε αρκετά μόνο στην κατηγορία των καλλιτεχνών της επικαιρότητας, ενώ το χαρακτηριστικό της εξωτερικής εμφάνισης δεν αξιολογήθηκε πάνω του μετρίου βαθμού σε καμιά κατηγορία προσώπων (Πλατσίδου & Μεταλλίδου, υπό δημοσίευση).

Το συμπέρασμα από τα παραπάνω είναι ότι οι έφηβοι, προκειμένου να εκτιμήσουν τον ηρωισμό προσώπων που έχουν διακριθεί σε έναν τομέα, λαμ­βάνουν υπόψη τους, αφενός, τα ατομικά χαρακτηριστικά που παραδοσιακά σχετίζονται με την ηρωική συμπεριφορά, όπως είναι η κοινωνική προσφορά και ο αλτρουισμός. Αφετέρου, θεωρούν την εργατικότητα ως ένα από τα κύ­ρια χαρακτηριστικά της ηρωικής συμπεριφοράς, γεγονός που δείχνει ότι έχουν ενστερνιστεί τις τρέχουσες αντιλήψεις για το τι προσδίδει καταξίωση και κοινωνική αναγνώριση στις μέρες μας, Με άλλα λόγια, φαίνεται ότι η ερ­γατικότητα αναδεικνύεται ως μια αρετή με θετικό επαγγελματικό, κοινωνικό, και ηθικό αντίκτυπο και καταξιώνεται στη συνείδηση των εφήβων πλάι σε παραδοσιακές αξίες, όπως ο αλτρουισμός και η κοινωνική προσφορά.

ΜΑΡΙΑ ΠΛΑΣΤΙΔΟΥ

Λέκτορας Παιδαγωγικής Ψυχολογίας

Πανεπιστημίου Μακεδονίας