ΟΙ ΑΞΙΕΣ ΖΩΗΣ
ΣΤΑ ΝΕΓΡΙΚΑ
ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ.
της
ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ.
της
Αλεξίας Καπραβέλου
Τα παραμύθια χρησιμοποιούνται από όλους τους πολιτισμούς, για να διαμορφώσουν τις σκέψεις των ανθρώπων, την αντίληψη του εαυτού-της σχέσης με την κοινωνία-της προσωπικής δύναμης-της προσωπικής επιλογής. Γενικά, οι διδακτικές ιστορίες αποτελούν καρπό της ανθρώπινης φαντασίας και των ανθρωπίνων αναγκών, καθοδηγούν και επηρεάζουν τους ακροατές παρά διασκεδάζουν, προσφέρουν μια άποψη του κόσμου και της ζωής μας όπως θα μπορούσε να είναι, συστηματοποιούν την ανθρώπινη εμπειρία και την καθιστούν κοινό κτήμα, που μεταφράζεται σε κοινά συναισθήματα, κίνητρα και σημασίες, γενικά σε συλλογική συνείδηση (Sunwolf, 1999:48).
Τα νέγρικα παραμύθια, πέρα από την αισθητική απόλαυση και ψυχαγωγία, μεταδίδουν τη λαϊκή σοφία και αποτελούν μαθήματα κοινωνικής συμπεριφοράς (Jenkins, 2002: 282). Όπως και οι δικοί μας μύθοι του Αισώπου, διδάσκουν την υιοθέτηση πανανθρώπινων αξιών (Sunwolf, 1999: 48). Αντικατοπτρίζουν τις ανθρώπινες σχέσεις, τις σχέσεις των ανθρώπων με τα ζώα, ανταποκρίνονται στις προκλήσεις του άγνωστου και στην καθολική ανάγκη να δημιουργηθεί τάξη και λόγος από το χάος και το τυχαίο (Sunwolf, 1999: 58). Μέσα από την αφήγηση των παραμυθιών με δυσάρεστα θέματα -βάναυσες μητριές, αντίζηλοι ετεροθαλείς, απώλεια των γονέων, εγκαταλελειμμένο παιδί- τα παιδιά εξοικειώνονται με υπαρκτά προβλήματα, τα αντικειμενικοποιούν, τα επεξεργάζονται και τα αποδέχονται (Hammond-Tooke, 1992: 217).
Στα παραμύθια κυριαρχούν αξίες, όπως το εθιμικό δίκαιο, η ανάμνηση των προγόνων, ο ανθρωπισμός, η ισότητα, η δημοκρατία που παραγκωνίστηκε από τη δουλεία, την αποικιοκρατία, το νεοαποικισμό και που πρέπει να οικοδομηθεί σε σύγχρονες βάσεις με προσανατολισμό στην πρόοδο (Dong’Aroga, 1999: 151, 152).
Εφαρμογές στο σχολείο: το παράδειγμα των νέγρικων διλημματικών παραμυθιών Τα αφρικανικά διλημματικά παραμύθια αποτελούν εισαγωγή στη σκέψη και στην αντιπαράθεση ιδεών. Ο διδακτισμός είναι εδώ έμμεσος και τα παραμύθια αφήνουν τη λύση στο κοινό τους (Sunwolf, 1999: 58).
Στα διλημματικά παραμύθια συναντούμε αναφορές στη δυτικοαφρικανική κουλτούρα: ανδρικές έγνοιες για τη μαγεία, την τροφή και τις γυναίκες, χιούμορ μπροστά στη διαρκή αβεβαιότητα της ζωής, η συγγένεια ως σημαντικός θεσμός που καθορίζει στάσεις και συμπεριφορές (Sunwolf, 1999: 59).
Όπως οι παροιμίες και τα αινίγματα, που απαγγέλλονται βραχυλογικά και εμφατικά, τα διλημματικά παραμύθια απαγγέλλονται με εναλλαγές στη φωνή, μιμήσεις ήχων και επιφωνήματα, μερικές φορές και με κομμάτια τραγουδιών. Πρόκειται για διηγήσεις πρόζας που αφήνουν τους ακροατές να επιλέξουν, μεταξύ εναλλακτικών εκδοχών, ποιος από τους χαρακτήρες έκανε το καλύτερο ή αξίζει ένα βραβείο ή έχει δίκιο σε μια αντιπαράθεση ή πρέπει να κερδίσει μια δίκη. Θέτουν ένα πρόβλημα ή μια σειρά προβλημάτων, με ερωτήσεις περί φυσικών ή μαγικών ικανοτήτων μέχρι ηθικής φύσης. Δεν έχουν συγκεκριμένο τέλος αλλά ανοιχτό και συχνά εμφανίζονται αμφιλεγόμενες. Οι ερωτήσεις που θέτει ο παραμυθάς/αφηγητής γίνονται αφορμή για αντιπαράθεση ιδεών από τους συμμετέχοντες ακροατές, οι οποίοι δίνουν και την τελική λύση (Sunwolf, 1999: 59).
Τα θέματα αυτών των παραμυθιών και η προσέγγισή τους έχουν οικουμενικές διαστάσεις. Κάθε πιθανή απάντηση στηρίζεται σε μια άποψη διαφορετική από άλλη. Τα παραμύθια έχουν πολλαπλές επικοινωνιακές λειτουργίες, όπως είναι η όξυνση της λεκτικής ικανότητας, η προαγωγή της συζήτησης, η αντιπαράθεση συγκρουόμενων ηθικών αξιών. Στη διαδικασία της αναζήτησης λύσεων εμπλέκεται η συζήτηση και επιχειρηματολογία για την ευχαρίστηση από την ίδια την επιχειρηματολογία και την προσωπική συμμετοχή. Οι διιστάμενες απόψεις που εμπεριέχονται στα διλημματικά παραμύθια θυμίζουν δικαστικές υποθέσεις, που είναι ιδιαίτερα πρόσφορες στους Δυτικοαφρικανούς. Ο ακροατής αναλογίζεται σχετικά με το τι είναι δίκαιο ή άδικο, αδύναμο ή γενναίο, λογικό ή γελοίο, για να συμπεράνει ότι στις ανθρώπινες υποθέσεις συχνά δεν υπάρχουν απαντήσεις παρά μόνον δύσκολες επιλογές. Τα διλημματικά παραμύθια αναδεικνύουν την αγάπη για την αντιπαράθεση και χρησιμεύουν ως εργαλεία για τη διδασκαλία ηθών και στάσεων πολιτισμού στις διαπροσωπικές σχέσεις (Sunwolf, 1999: 60).
Οι μαθητές εξοικειώνονται με την παράθεση διαφορετικών αντιλήψεων που εκφράζονται με ανάλογα επιχειρήματα. Η επιχειρηματολογία διευκολύνεται με την ενεργό συμμετοχή τους στο διάλογο, που οδηγεί στη διαμόρφωση ή αλλαγή στάσεων, ενώ δε φαίνεται να επιδρά αποτελεσματικά στους μαθητές ο μονόλογος του αφηγητή που δίνει τις ‘σωστές’ απαντήσεις. Οι μαθητές έχουν την ευκαιρία να χρησιμοποιήσουν τη φαντασία τους για να διατυπώσουν πειστικά μηνύματα, να διαμορφώσουν και να μεταβάλουν στάσεις και συμπεριφορές. Η αποτελεσματικότητα της ιστορίας εξαρτάται όμως και από την ετοιμότητα και προσωπικότητα του πομπού και του δέκτη της, καθώς και από τις συνθήκες (Sunwolf, 1999: 60, 61).
Τα διλημματικά παραμύθια από την Αφρική βοηθούν στη γνώση του κόσμου, στη μετάδοση πληροφοριών, στην ηθικοποίηση, στο άνοιγμα του νου σε δυνατότητες δημιουργικές, στην υπέρβαση των ατομικών αξιών-αντιλήψεων-εμπειριών, σε νέους τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς. Στο Δημοτικό και στο Γυμνάσιο, η διήγηση αυτή αποτελεί για τους εκπαιδευτικούς οδηγό διδασκαλίας της αυτοπειθαρχίας, ενσωματώνει την ολιστική διδακτική προσέγγιση της γλώσσας, ανταποκρίνεται στις ανάγκες των μαθητών με ποικίλα μαθησιακά στυλ και διδάσκει υψηλού επιπέδου δεξιότητες σκέψης (Sunwolf, 1999: 62).
Η αφρικανική αυτή προφορική λογοτεχνία ενδείκνυνται για τη διαπολιτισμική και συνεργατική μαθησιακή εμπειρία, τη διερεύνηση φιλοσοφικών θεμάτων, την κατανόηση της πολιτιστικής ταυτότητας, των ιδιαιτεροτήτων στη σκέψη αλλά και τη προώθηση της ενότητας των λαών. Είναι εύκολα προσπελάσιμη και επιτρέπει τη δυναμική και έμμεσα κατευθυνόμενη διδασκαλία, πυροδοτεί το διάλογο, ενθαρρύνει δεξιότητες μάθησης, παρέχει ευκαιρίες για αισθητική και μετρική αποτίμηση της γλώσσας, ωθεί στην ενσυναίσθηση και στην προσέγγιση των πολιτισμών. Οι μαθητές βοηθιούνται να γνωρίσουν και να εξοικειωθούν με το άγνωστο και επωφελούνται από την έκθεσή τους σε πραγματικά και αναπόφευκτα παράδοξα της ανθρώπινης κατάστασης, όπως η σύγκρουση αγάπης-καθήκοντος, ανάγκης του ανήκειν-ανάγκης για ανεξαρτησία, επιστήμης-τέχνης, ομαδικού-ατομικού έργου, ελευθερίας-περιορισμών της. Αναδεικνύονται οι οικογενειακές αξίες, η πολιτιστική ταυτότητα, η προσωπική ευθύνη, η ηθική κρίση (Sunwolf, 1999: 63, 64).
Θεωρητικό πλαίσιο
Για τον Lιvi-Strauss, αποστολή του μύθου είναι να αναλύσει, με συμβολικά μέσα, τα γνωστικά και συναισθηματικά παράδοξα που συνάγονται από τις θεμελιώδεις αντιφάσεις στα συστήματα γνώσης και στην κοινωνική δομή (Hammond-Tooke, 1992: 217).
Έτσι, η αφρικανική προφορική λογοτεχνία, ανωνύμου δημιουργού, είναι η εικόνα της πρωτόγονης ή της αναπτυσσόμενης κοινωνίας, εντάσσεται δηλαδή σ’ένα ιστορικό, κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο (Dong’Aroga, 1999: 143). Για παράδειγμα, τα παραμύθια της Νότιας Αφρικής έχουν επηρεαστεί από την κοινωνική και πολιτική ζωή της χώρας (Jenkins, 2002: 280). Τα παραμύθια διαδίδονται, με τη μετανάστευση, σε πολλές περιοχές, μακριά από την πηγή τους (Haring, 2002: 182, 183), και συνεχώς πλάθονται και αναπλάθονται από γενιά σε γενιά (Sunwolf, 1999: 58), ενώ η στενή επαφή του δημιουργού με το κοινό του αποτελεί παναφρικανική συνήθεια (Haring, 2002: 191).
Θέματα των παραμυθιών γενικά
Τα παραμύθια έχουν επιφανειακό και μεταφορικό επίπεδο που χρήζει πολλαπλών ερμηνειών. Έτσι, κεντρικό θέμα δεν είναι οι φοβεροί γίγαντες, οι κανίβαλοι και τα τέρατα αλλά οι μη ικανοποιητικές κοινωνικές σχέσεις (Hammond-Tooke, 1992: 205, 209, 218). Συγκεκριμένα, στα παραμύθια της μαύρης Αφρικής διακρίνεται η δομή της οικογένειας μέσα από τους χαρακτήρες και τους ποικίλους τους ρόλους (Dong’Aroga, 1999: 143).
Αντικατοπτρίζονται όλοι οι σημαντικοί για τους Αφρικανούς θεσμοί και οι αντίστοιχες αξίες (φυλή, καταγωγή, λατρεία των προγόνων, γάμος, παιδιά, οικογενειακοί δεσμοί, συγγένεια, φιλία, αλληλεξάρτηση, αναπλήρωση των ελλείψεων, σταθερότητα), καθώς και τα ανθρώπινα συναισθήματα, η αρμονία ανθρώπου-φύσης και η προστασία της, οι δεσμοί του ανθρώπου με τα ζώα, ιστορίες της ζούγκλας, αλλά και ο αγώνας για επιβίωση και ελευθερία, η αντίσταση στη δουλεία και στα παρεπόμενά της, φυλακίσεις και εγκλήματα (Haring, 2002: 184, 187. Jenkins, 2002:273-275, 279-282).
Παραμύθια από το Καμερούν
Παραμύθια με φαινομενικά αθλητικό θέμα καταλήγουν σε πολιτικά μηνύματα, π.χ. πολλά παραμύθια, ιδιαίτερα από το Καμερούν, αναφέρονται σε διαγωνιζόμενα ζώα που προβάλλουν τα προσόντα τους. Κάθε διαγωνιζόμενος υπόκειται στη λαϊκή απόφαση και οι υποψήφιοι δεν επιδιώκουν την εκλογή τους με τη βία. Όλα τα ζώα, χωρίς εξαίρεση, δικαιούνται να είναι υποψήφιοι, γεγονός που παραπέμπει στο δημοκρατικό πολίτευμα και σε μια κοινωνία ίσων ευκαιριών. Βέβαια, τα ζώα υποβάλλονται σε πολύ δύσκολη δοκιμασία. Άλλα χρησιμοποιούν την εξυπνάδα, άλλα την εξαπάτηση, άλλα τη σωματική υπεροχή σ’ έναν τομέα. Η εξυπνάδα υπερέχει απέναντι στην ωμή βία, άρα η δημοκρατία απέναντι στη δικτατορία. Στηλιτεύεται επίσης η χειραγώγηση, ο μακιαβελισμός, η δημαγωγία ως μέρος του οπλοστασίου των πολιτικών (Dong’Aroga, 1999: 144-149).
Παραμύθια των νησιών της ανατολικής Αφρικής
Τα παραμύθια των νησιών της ανατολικής Αφρικής διδάσκουν την υπεροχή του νου απέναντι στην ωμή βία, καταγγέλλουν την κατάχρηση εξουσίας, επιβραβεύουν την εξυπνάδα απέναντι στην υπεροψία και ανοησία, την ηθική αντίσταση απέναντι στην απάνθρωπη βία της αποικιοκρατίας. Η προφορική λογοτεχνία ενεργοποιεί την ορμή για επανάσταση ή φυγή. Η Μαδαγασκάρη έχει έναν μυθικό ήρωα που αγωνίζεται ενάντια στην εξουσία, τον Zatσvo (Haring, 2002: 185, 186). Ως προς τις σχέσεις των δύο φύλων, θεωρείται ότι στη γυναίκα ταιριάζει σύζυγος αντάξιος των ικανοτήτων της και της ομορφιάς της (Haring, 2002: 191), ενώ το παραμύθι της κόρης του νερού, από τη Μαδαγασκάρη, διδάσκει τους άνδρες να παντρεύονται κορίτσι ‘από σπίτι’ (Haring, 2002: 183).
Τα παραμύθια των Ζουλού
Ο Hammond-Tooke (1992: 210) αναφέρεται σε 4 παραμύθια της φυλής των Ζουλού -ο τίτλος κάθε παραμυθιού παίρνει το όνομα της πρωταγωνίστριας- με κοινά στοιχεία σχετικά με την οικογενειακή δομή, όπως οι δίδυμοι και η αιμομιξία. Για τους Ζουλού, οι δίδυμοι φέρουν αλλόκοτα, αμφιλεγόμενα χαρακτηριστικά, ενώ η αιμομιξία θεωρείται έγκλημα, όπως και η προδοσία και η μαγεία (Hammond-Tooke, 1992:216).
Τα παραμύθια βρίθουν συμβολισμών, όπως το ετερόφυλο ζευγάρι διδύμων και η αδελφή τους, Παρακατιανή (πολυγυνία), το μαχαίρωμα της δίδυμης από τον αδελφό της (φαλλικό σύμβολο), η παρότρυνση για τροφή από το αίμα της σκοτωμένηςαναμεμειγμένο με αίμα προβάτου (αιμομιξία, κανιβαλισμός), η άρνηση της Παρακατιανής να πιει το ξινόγαλα -σύμβολο δεσμών αίματος- που της προσφέρει ο κουνιάδος της (διαθεσιμότητα για σεξουαλικές σχέσεις και για σύναψη γάμου με αυτόν) (Hammond-Tooke, 1992: 204, 205, 211). Κοινό στοιχείο των παραμυθιώνείναι η θανάτωση τέρατος για να λυθεί ένα πρόβλημα, ενώ ζώα αποτελούν τους διαμεσολαβητές και αγγελιαφόρους, όπως η μαϊμού, η μύγα, τα πουλιά. Η ουρά μπορεί να θεωρηθεί επίσης φαλλικό σύμβολο (Hammond-Tooke, 1992: 214). Κάθε παραμύθι τελειώνει συνήθως αισιόδοξα, με έναν γάμο, αν πρόκειται για θέμαοικογενειακό και κοινωνικό, όχι κανιβαλιστικό (Hammond-Tooke, 1992: 204-205).
Τα παραμύθια του Κόμο
Τα παραμύθια του Κόμο είναι επηρεασμένα από την ανιμιστική αντίληψη που επικρατεί στην παραδοσιακή αυτή κοινωνία, ότι όλα τα αντικείμενα περιβάλλονται από μια έμφυτη πνευματική δύναμη, τη myama, καθώς και από το έργο των συντεχνιών: σιδηρουργοί που παράγουν και καλλιτεχνικά δημιουργήματα, όπως αγάλματα, μάσκες, φυλαχτά, φετίχ, κυνηγοί, βυρσοδέψες, τραγουδοποιοί. Ειδικά οι σιδεράδες, μέσω της φωτιάς, κάνουν διάγνωση σωματικών και συναισθηματικών ασθενειών και τις γιατρεύουν με βότανα, σκόνες, φυλαχτά και χορούς. Η εκπαίδευσή τους διαρκεί 6-7 χρόνια, από την ηλικία των 10 ετών, από τον πατέρα προς το γιο, και περιλαμβάνει επώδυνο, δύσκολο και περιοριστικό πρόγραμμα πρακτικής εμπειρίας αλλά και θεωρητικής σοφίας, βασισμένης σε ύψιστες ηθικές προδιαγραφές: αποποίηση της τυραννίας, της εκδίκησης, της απληστίας (MacRae, 1995: 59-60).
Η Αλεξία Καπραβέλου είναι Φιλόλογος στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση και Υποψήφια Διδάκτωρ στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
Σχόλια